آشنایی با اقلام خارج از ترازنامه بانک ها

اندیشکده رهیافت؛

در سال­های اخیر و پس از سخت­گیری در رشد ترازنامه بانک­ها به منظور کنترل رشد نقدینگی، عبارت افزایش سهم «اقلام زیرخط ترازنامه بانک­ها» یا فرصت استفاده از «اقلام خارج از ترازنامه بانک­ها» بسیار از بانک مرکزی شنیده شده است. اما اقلام زیرخط ترازنامه چه چیز­هایی هستند و چرا به عنوان یک راهکار برای رفع بخشی از تنگنای نقدینگی به وجود آمده تلقی ­می­شوند؟

به طور عمومی و در استاندارد های بین­ المللی حسابداری تلقی از تامین مالی خارج از ترازنامه یک عمل حسابداری است که دارایی ها و بدهی­های خاصی را به گونه ای ثبت می­کنند که در ترازنامه شرکت اثر مستقیم و شفاف نداشته باشد. هدف از این کار پایین نگه داشتن نسبت بدهی به سهامD/E) ) یا نسبت اهرم(بدهی به دارایی) است (liberto, 2022). درجه اهرمی بالا برای شرکت­ها به معنی تامین مالی دشوارتر و گرانتر است، در این شرایط شرکت ها با بهره­ گیری از روش های ثبت برخی اقلام خاص در زیرترازنامه(خارج ترازنامه) اقدام به کاهش درجه اهرمی خود می­کنند. هرچند امکان دارد این فعالیت­های حسابداری زمینه ساز عدم شفافیت­ها و پنهان­ کاری­هایی شوند که نیجه آن اطلاعات نامتقارن و کژگزینی در فعالیت­های اقتصادی خواهد بود؛ اما درصورتی که این گونه اقلام و ثبت­های­ آن­ها در چارچوب استاندارد­های قانونی باشد می­تواند به شرکت­ها در دقت گزارش­ دهی کمک کند.

اما معنای دیگری از این مفهوم مقصود ما و سیاستگذاران ایرانی است؛ مقصود ما از تامین مالی خارج از ترازنامه یا تامین­مالی ازطریق اقلام زیرترازنامه همان روش های تامین مالی(و نه حسابداری) است که در زیرخط ترازنامه بانک و نه شرکت­ها گزارش می شود. به عبارتی مقصود ما از بررسی اقلام زیرترازنامه کشف ابعاد و امکان­سنجی تامین­مالی بدون اثر مستقیم بر M2(نقدینگی) و اثر کمتر بر تورم است. فهم ما از مفهوم «تامین مالی خارج از ترازنامه» یا همان «تامین مالی با استفاده از اقلام زیرخط بانک­ها» منطبق بر تعاریف متداول نیست. در فهم ما روش­های حسابداری مرکزیت ندارد بلکه اثر بر نقدینگی(بنا بر تعریف متداول) مهم است.

علاوه­ بر این تفاوت در فهم موضوع میان سیاست گذار ایرانی و ادبیات علمی بین­ المللی، اقلام زیرخط بانک­ها در ایران  و در کشور­های دیگر متفاوت است به همین منظور ما برای فهم دقیق تامین ­مالی تعهدی از بستر بانک به اقلام زیرخط بانک ها در داخل و خارج می­پردازیم.

اقلام زیر خط ترازنامه

یکی از عواملی که صورت­های مالی بانک­ها را از سایر موسسات متفاوت می­سازد اقلام احتمالی و تعهدات مشروطی است که از معاملات متداول بانک­ها ناشی و در زمان وقوع در حساب­ها به عنوان تعهد یا دین شناسایی نمی­شود. این اقلام که بخش قابل توجهی از کسب و کار بانک را تشکیل می دهند، اثر عمده بر میزان ریسکی دارند که یک بانک در معرض آن است(علیمدد, 1382).

جایگزین های اعطای اعتبار شامل تضمین بدهی اشخاص، قبولی بروات، صدور اعتبارنامه احتیاطی؛ بدهی­های احتمالی ناشی از صدور ضمانت­نامه های مربوط به معاملات مانند ضمانت­ نامه حسن انجام کار، شرکت در مناقصه، ضمانت محصولات و اعتبارنامه­های احتیاطی­ برای معاملات معین؛ بدهی­های احتمالی ناشی از معاملات بازرگانی و اعتبارات اسنادی؛ قرارداد­های فروش و بازخرید اوراق بهادار اقلام مرتبط با نرخ بهره و نرخ تسعیر ارز ناشی از معاوضه، اختیار معامله معاملات سلف و..؛ تعهدات مشروط مربوط به تسهیلات اعتباری فراهم­ شده از طریق صدور اسناد کوتاه مدت تجاری از جمله اقلام تعهدی هستند (علیمدد, 1382)

در آغاز دهه 1980 فعاليت­هاى غير واسطه­ گرى مالى و نوآورى­هاى مالى منجر به تمايل بيشتر بانك­ها به ساختارمتمايل به بازار شد. با اتكاى فزاينده بازارهاى مالی به سرمايه­ گذارى وجوه­ دركانادا و امريكا وديگركشورها يك سيرتكاملى مشاهده شد كه اين سير تكاملى منجر به تحولى اساسى در مديريت مالى بانك­ها شد. این تغییر به وسيله اثر فعاليت­هاى خارج از ترازنامه بر ريسك و بازدهى بانك­­ها، كاهش در نرخ بهره وام بانك­ها وافزايش در نرخ بهره اوراق قرضه بانك­ها نمايان شد. اين دگرگونی مالى،كسب وكاربانك­هارا به چالش كشيد وموجب نوسانات نامنظم مالى گرديد. ضمن اينكه آن­ها شروع به تبديل به اوراق بهادار نمودن وام­ها كردند. این نوع فعالیت­ در دسته فعالیت های خارج از ترازنامه قرار گرفتند (مدرس & طالع فرد, 1385).

اقلام زیرخط ترازنامه در ایران و کشور­های توسعه یافته

نوع اقلام زیر خط و حجم آن ها  در کشورهای مختلف و حتی میان بانک های متفاوت در یک کشور متفاوت است و بسیار به اندازه بانک، سند اشتهای ریسک بانک و فضای قانون­ گذاری دارد.

در ترازنامه بانک­های ایرانی 3 ردیف کلی برای اقلام زیرخط ترازنامه تعریف می­شود؛ اعتبارات اسنادی، ضمانت­نامه­ ها و وجوه اداره شده. این درحالی است که اقلام اصلی زیرخط ترازنامه(یا خارج از ترازنامه) بانک­های آمریکایی عبارت است از تعهدات وام و مشتقات. در ادامه به بررسی سه قلم اصلی در زیرخط ترازنامه بانک­های ایرانی خواهیم­ پرداخت.

ضمانت­ نامه­ ها

ضمانت­ نامه بانکی عبارت است از تعهد غیر قابل بازگشت یک بانک به پرداخت وجه مورد ضمانت درصورت عدم ایفای قرارداد توسط یک شخص ثالث. این شخص ثالث فروشنده یا متعهد انجام قرارداد می باشد (مزینی & مهاجری تهرانی, 1401, ص. 238).  به طور کلی بانک­ها می توانند وام یا سایر تعهدات مالی مانند اوراق را برای مشتری تضمین کنند. در صورت نکول ضمانت شونده، بانک مسئول بازپرداخت می شود. تا قبل از نکول ضمانت شونده، این ضمانت­نامه یک بدهی احتمالی برای بانک بوده و به عنوان دارایی یا بدهی در ترازنامه ثبت نمی­شود.

اعتبارات اسنادی [1]یا LC

بعد از جنگ جهانی دوم و با شدت گرفتن روند جهانی سازی و توسعه تجارت جهانی اعتماد و اطمینان نسبت به تبادلات مالی و ایفای تعهدات توسط طرفین معامله برای تجارت جهانی موضوعیت جدی تری یافت. این مسئله برای کشور های صنعتی و پیشرفته که محصولات خود را به کشور های ضعیف یا درحال توسعه که اعتبار به نسبت کمتری داشتند موضوعیت بیشتری داشت. به همین منظور کشورهای صنعتی اقدام به ابداع ابزاری به نام اعتبار اسنادی نمودند. تا به امروز مدل اعتبارات اسنادی بسیار توسعه یافته و برای موارد گوناگون کاربرد دارد به طوری که امروز اعتبارات اسنادی مهم­ترین شیوه پرداخت در تجارت بین­الملل است (مزینی & مهاجری تهرانی, 1401, ص. 160) بنا بر تعریف FDIC اعتبار نامه سندی است که توسط یک بانک از طرف مشتری خود صادر می شود و به شخص ثالث اجازه می دهد تا با ارائه اسناد و مدارک ذکر شده در متن قرارداد اقدام به دریافت مستقیم پول از بانک نماید و همزمان حساب مشتری نسبت به بانک خود بدهکار شود. اعتبار اسنادی نوعی تعهد مشروط است (FDIC, 2024).

وجوه اداره شده

بانك­ها به عنوان واسطه­ گران مالی عامل پرداخت تسهيلات موردنظر وزارت­خانه­ ها، ادارات وشركت­ها به مشتريان وكاركنان وكليه كسانی مي­باشند كه از طرف­ آن­ها به بانك معرفی شوند، بانك­ها همچنين مسئول وصول اقساط و تسهيلات در سررسيد بوده و طبق قرارداد درصدى از سود تسهيلات وهمچنين جرايم ديركرد اقساط اين نوع تسهيلات به عنوان كارمزد خدمات ارائه شده به بانك هاتعلق مي­گيرد.(حنيفه1388)

منابع

1. علیمدد, م. (1382). استاندارد های حسابداری و نقدحسابداری و گزارشگری مالی در بانکهای ایران. بانکداری اسلامی.
2. مدرس, ا., & طالع فرد, ع. (1385). اثرفعاليت هاى خارج از ترازنامه برريسك و بازده بانك ها. دانش حسابرسی, 39-57.
3. مزینی, م., & مهاجری تهرانی, م. (1401). بانکداری بین المللی (جلد 2). تهران: موسسه آموزش عالی بانکداری ایران.
4. (2024). Risk Management Manual of Examination Policies. Federal deposit insurance corporation.
5. liberto, D. (2022). Off-Balance Sheet Financing (OBSF): Definition and Purpose. Retrieved from Investopedia.

[1] Letters of Credit

هسته نظام بانکی اندیشکده