تأملی در ماهیت پول

علیرضا محققی پژوهشگر حوزه‌ی پول و بانک در یادداشتی برای اندیشکده رهیافت نوشت:

جایگاه پول در اقتصاد مدرن بر کسی پوشیده نیست، پول همچون خون در رگ‌های اقتصاد جریان می‌یابد و همان‌گونه که به اقتصاد حیات می‌دهد، قدرت تخریب‌گری بی‌مانندی دارد. بی‌سبب نیست که «اقتصاد پولی»[1] در جایگاه محوری علم اقتصاد قرار گرفته و بانک مرکزی به قدرتمندترین نهاد سیاست‌گذار اقتصادی تبدیل شده‌است. مهار بخش مالی در‌جهت خدمت به بخش حقیقی اقتصاد، عدالت در برخورداری از اعتبارات و جایگزینی فرایندهای تأمین مالی آلوده به ربا با عقود اسلامی اهداف اصلی اقتصاد اسلامی در حوزۀ پولی و بانکی است که تحقق آن‌ها متوقف بر فهم صحیح از ماهیت پول است.

فهم صحیح از پدیدۀ پیچیدۀ پول پیش‌نیاز سیاست‌گذاری صحیح اقتصادی است؛ گام اول در فهم پول دورشدن از تلقی‌های ساده و مسلطی است که ظرافت‌های این پدیدۀ مهم را نادیده می‌گیرد و سیاست‌گذار و تصمیم‌گیر را به بیراهه می‌برد. پول به‌خصوص در اقتصاد مدرن امروزی بسیار مهم‌تر و پیچیده‌تر از آن است که تصور می‌کنیم.

نتیجۀ فهم مختلف از پول را می‌توان در اختلاف‌نظرهای آشکار در تصمیمات مهم مانند هدایت اعتبار، سیاست‌های تثبیت و حفظ ارزش پول، سیاست‌های نظارتی بانکی و… دید.

در نوشتار حاضر به‌صورتی بسیار خلاصه و مروری، به دو جریان اصلی و متفاوت اقتصادی در توضیح ماهیت پول می‌پردازیم تا تکثر نظرات مهم را در فهم پدیدۀ مهمی مانند پول نشان دهیم و راه را برای تفکر بازتر و عمیق‌تر دربارۀ سیاست‌گذاری اقتصادی بگشاییم.[2]

گروه‌های فکری مختلف را دربارۀ ماهیت پول می‌توان به دودستۀ بسیار کلی «متعارف‌ها»[3] و «دگراندیشان»[4] خلاصه کرد. ابتدا به‌مرور نظریات متعارف و مسلط دربارۀ پول می‌پردازیم و سپس دربارۀ نظرات دگراندیش سخن می‌رانیم.

1. نظریات متعارف ماهیت پول

در میان نظریات متعارف، اقتصاد «ماهیت تهاتری» [5]دارد و پول پوستۀ گمراه‌کننده‌ای بر این تهاترهاست و واقعیات پولی هیچ اهمیت صریحی برای اقتصاد ندارند بلکه پول فقط در نقش روغن برای تسهیل مبادلات و واسطۀ مبادله‌ای متداول است. طبق نظریۀ انتخاب عقلایی منگر: پول پیامدی قصد‌نشده از سوی عقلانیت اقتصادی فردی برای حداکثرکردن مطلوبیت و تسهیل مبادلات بوده است. پول در زمان‌هایی صدف و لوبیا بوده و بعدها سکه‌های طلا و نقره و بعدتر اسکناس‌هایی با پشتوانۀ طلا جای آن را گرفته‌اند. این‌گونه نظریات به «نظریات پول کالایی یا نظریۀ کالایی پول»[6] معروف هستند. نظریات بسیار مشهور و متأخر مانند «نظریۀ مقداری پول»[7] ریشه در این فهم از پول دارند. نظریۀ مقداری پول در سال 1911 از سوی اروینگ فیشر ارائه شد. سپس ویکسل با طرح مفهوم بهرۀ طبیعی و بازاری آن را عمق بخشید؛ اما با ظهور کینز و نظریات دگراندیشانۀ او این نظریه به حاشیه رفت تا اینکه در دهۀ 1970 از سوی فریدمن و شوارتز با تعدیلاتی احیا شد و مجدداً به نظریۀ اصلی در توضیح تورم تبدیل شد. نتیجۀ این نظریه در جملۀ معروف: «تورم همیشه و همه‌جا یک پدیدۀ پولی است» و جریانات مقررات‌زدایی بخش مالی در طی دهۀ 1980 میلادی مشخص است. معتقدین افراطی به این نظریات از سیاست کنترل تورم با کاهش عرضۀ پایۀ پولی (هدف‌گذاری کل‌های پولی) طرفداری کرده و دربارۀ «نظریۀ تورم سمت عرضه»[8] و همچنین سیاست‌های «هدایت اعتبار»[9] و نقش توسعه‌ای پول مخالفند.

2. نظریات دگراندیشانه دربارۀ پول

در نگاه دگراندیشان، پول جایگاه متفاوت و ویژه‌ای دارد. دگراندیشان با ارائۀ شواهد تاریخی به پرسش از ماهیت و کارکرد پول پاسخ‌های متفاوتی می‌دهند. «بابرون و برکلی» در قرن 17، «سرجیمز استوارت» در قرن 18 از متقدمین این جریان هستند که پول را به‌مثابه شمارنده یا بلیت[10] (چارتا) می‌دانستند و به همین سبب این رویکرد به «چارتالیسم»[11] معروف شد. به ادعای دگراندیشان پول پدیدۀ بی‌ارزش و خنثایی نیست؛ بلکه پول پدیده‌ای با ماهیت اجتماعی است (اینگام 2004) که می‌تواند بر بخش حقیقی اثر جدی بگذارد. این اهمیت به‌حدی است که شومپیتر وجه ممیزۀ سرمایه‌داری را ظهور «پول اعتباری سرمایه‌داری» می‌داند؛ در نظر «شومپیتر» این خلق اعتبار بانکی بود که اجرای «نوآوری»[12] را برای «کارآفرین»[13] ممکن ساخت.

می‌توان نظریات اصلی دگراندیشانه را دربارۀ پول ذیل دودستۀ نظریات دربارۀ اعتبار (بیشتر در انگلستان و فرانسه) و نظریات دربارۀ حکومت (بیشتر در آلمان) تقسیم کرد؛ تفسیر کینز از پول در کتاب ارزشمند «نظریۀ عمومی اشتغال، بهره و پول (1936)» متأثر از هردو رویکرد مذکور بوده است.

2.1 نظریات مبتنی‌بر اعتبار بانکی

افزایش سهم اعتبارات و کاهش سهم سکه‌های فلزی در اوایل قرن 19 و از سوی دیگر بروز جنگ‌هایی طی قرون 18 و 19 و تعلیق تبدیل‌پذیری طلا طی این جنگ‌ها (مانند جنگ‌های ناپلئونی در 1797 و جنگ داخلی آمریکا 1765تا1761) و شکست نظریات متالیستی در پیش‌بینی و توضیح عدم تورم و بی‌ثباتی پولی پس از آن، بهانه‌ای بود برای شدت‌گرفتن جدال دربارۀ ماهیت پول. جدال میان «مکتب بانکی»[14] و «مکتب پولی»[15] در انگستان طی سال‌های 19۳0تا19۴0 زمینه‌ای بود برای نظریات مهم پساکینزی «چرخۀ پولی» و «پول درونزا».

بانکی‌ها همانند نیوکینزی‌های صد‌سال بعد ادعا می‌کردند انواع اعتبارات خصوصی مانند برات‌های معامله در کنار اسکناس، در پاسخ به تقاضای حقیقی برای تسهیل تولید و تجارت منتشر شدند و هیچ‌گاه نمی‌تواند اضافی یا عامل تورم باشد. نظریات چرخۀ پولی نیز تفسیری مبتنی‌بر وام‌دهی بانکی است که حاصل تلاش پیروان فرانسوی و ایتالیایی کینز بود. به اعتقاد آنان پول با اعتبار بانکی خلق شده و با بازپرداخت آن از محل سود تولید از بین می‌رود.

2.2 نظریۀ حاکمیتی پول

آلمانی‌ها برخلاف انگلیسی‌ها حاکمیت و قوۀ قهریۀ حکومت را عامل اساسی در پول‌شدن پول یا «روایی»[16] پول می‌دانند. جورج فریدریش نَپ در «نظریۀ حکومتی پول»[17] معتقد بود که دولت می‌تواند ناشر انحصاری پول نباشد؛ اما روایی پول که شرط اصلی پول‌شدن هر پولی است، در انحصار دولت است. نَپ از مؤثرین «نظریۀ مدرن پولی»[18] است؛ در نظریۀ پولی مدرن به عنصر قوۀ قهریه و خشونت حاکمیت بیش از اعتماد در پول‌شدن پول تأکید شده است.

جمع‌بندی

انحصار ادبیات متعارف در متون دانشگاهی ایران به ساده‌انگاری در فهم ماهیت، جایگاه و ظرفیت‌های توسعه‌ای پول منجر می‌شود. با خروج از دگم‌اندیشی‌های متعارف در مباحث اقتصادی و توسعۀ فهم علمی از پول و کارکردهای آن با مطالعۀ دقیق تجربۀ کشورهای دیگر می‌توان کشور را از توان بالقوۀ بی‌نظیر این نهاد در توسعۀ اقتصادی بهره‌مند نمود. از سوی دیگر القای هرگونه ساده‌انگاری در فهم مقداری پول آثار بسیار زیان‌باری در ثبات‌بخش مالی و حقیقی اقتصاد خواهد داشت؛ چنانکه پیش‌ازاین نیز داشته است.

منبع

اینگام، جفری (2004). ماهیت پول، ترجمۀ اصلان قودجانی، حسین درودیان و علی نصیری اقدم. تهران: دانشگام امام‌صادقA.

[1]  Monetary economics: شاخۀ تخصصی از علم اقتصاد است که به بررسی نقش پول، سیستم‌های پولی، سیاست‌های پولی، و اثرات آن‌ها بر اقتصاد کلان می‌پردازد.

[3] Orthodox

[4] Hetrothox

[6] mettalist theory of money

[7] Quantity Theory of money

[8] Cost push inflation theory

[9] Credit guidance

[10] Charta

[11]Chartalism

[12] Innovation

[13] Entrepreneur

[14] Bankink school

[15] Currency school

[16] validity

[17] state theory of money

[18] Modern Monetary Theory or MMT