ادبیات نظری حوزه فقر (2)
اگرچه مدت‌های زیادی فقر فقط در شرایط پولی تعریف شده بود، در حال حاضر فقر به معنای واقعیت زندگی مردم و محرومیت‌های چندگانه است. از سال 2010 شاخص فقر چند بعدی جهانی (MPI)، که از سوی «ابتکار فقر و توسعه انسانی اکسفورد» تدوین شد فقر چند بعدی را در بیش از 100 کشور مقایسه کرده است. MPI جهانی، محرومیت هر یک از افراد را در سه بعد هم‌وزن «بهداشت»، «آموزش» و «استاندارد زندگی» بررسی می‌کند و یک ذره‌بین با وضوح بالا برای شناسایی اینکه چه کسی فقیر است و چگونه فقیر شده است ارائه می‌دهد.
فقر چند بعدی
اگرچه مدت‌های زیادی فقر فقط در شرایط پولی تعریف شده بود، در حال حاضر فقر به معنای واقعیت زندگی مردم و محرومیت‌های چندگانه[1] است. از سال 2010 شاخص فقر چند بعدی جهانی (MPI)[2]، که از سوی «ابتکار فقر و توسعه انسانی اکسفورد» [3] تدوین شد فقر چند بعدی را در بیش از 100 کشور مقایسه کرده است. MPI جهانی، محرومیت هر یک از افراد را در سه بعد هم‌وزن «بهداشت»، «آموزش» و «استاندارد زندگی» بررسی می‌کند و یک ذره‌بین با وضوح بالا برای شناسایی اینکه چه کسی فقیر است و چگونه فقیر شده است ارائه می‌دهد. این شاخص با نشان دادن ماهیت و وسعت محرومیت هم‌پوشان[4] برای هر فرد، یک نرخ فقر بین‌المللی 9/1 دلار در روز را نیز در نظر می‌گیرد (OPHI, 2020).
در شاخص MPI، مردم در صورتی محروم به شمار می‌آیند که حداقل در سه شاخص از ۱۰ شاخص که در آن هر شاخص در بعد خود، وزن مشابه دارند قرار گیرند. وزن شاخص‌های بهداشتی و آموزشی هر کدام و شاخص‌های استاندارد زندگی هر کدام وزن دارند. شدت فقر[5] چند بعدی مردم با میانگین وزنی محرومیتی که تجربه می‌کنند اندازه‌گیری می‌شود. شاخص MPI، حاصل‌ضرب وقوع فقر[6] (نسبت افراد فقیر) و شدت فقر (رتبه متوسط محرومیت مردم فقیر) است و بنابراین نسبت به تغییرات در هر دو مولفه حساس است. دامنه شاخص MPI از ۰ تا ۱ متغیر است و مقادیر بالاتر نشان دهنده فقر بالاتر هستند.
نمایه فقر چندبعدی در برخی از دسته‌بندی‌ها سه بعد و در برخی دیگر، دارای پنج بعد شامل رفاه مبتنی بر پول، آموزش، دستیابی به زیرساخت‌های اساسی بهداشت و تغذیه و امنیت خانوار است (ورمزیاری، 1398: 41). مطابق گزارش بانک جهانی، ابعاد رفاه و شاخص‌های محرومیت در دو حالت سه‌بعدی و پنج‌بعدی در جدول زیر آمده است (World Bank, 2018):
| ابعاد فقر چندبعدی | ||
| ابعاد | حالت سه‌بعدی | حالت پنج بعدی |
| فقر پولی | مصرف یا درآمد روزانه کم‌تر از 90/1 دلار برای هر نفر است. | مصرف یا درآمد روزانه کم‌تر از 90/1 دلار برای هر نفر است. |
| آموزش | حداقل یک کودک که سنش به درجه هشتم مدرسه رسیده و در مدرسه ثبت‌نام نکرده، در خانواده وجود داشته باشد.
هیچ بزرگسالی در خانواده (دارای سن متناسب با درجه نهم یا بالاتر مدرسه) تحصیلات ابتدایی خود را کامل نکرده است. |
حداقل یک کودک که سنش به درجه هشتم مدرسه رسیده و در مدرسه ثبت‌نام نکرده، در خانواده وجود داشته باشد.
هیچ بزرگسالی در خانواده (دارای سن متناسب با درجه نهم یا بالاتر مدرسه) تحصیلات ابتدایی خود را کامل نکرده است. |
| دستیابی به زیرساخت‌های اساسی | خانوار به آب آشامیدنی «استاندارد محدود» [1] دسترسی نداشته باشد.
خانوار فاقد دسترسی به بهداشت استاندارد محدود است. خانوار به برق دسترسی ندارد. |
خانوار به آب آشامیدنی «استاندارد پایه» [2] دسترسی نداشته باشد (همان استاندارد محدود با این ملاحظه که منبع آب در فاصله 30 دقیقه‌ای قرار داشته باشد).
خانوار فاقد دسترسی به بهداشت استاندارد پایه است (همان استاندارد محدود با این ملاحظه که امکان استفاده انحصاری از امکانات بهداشتی هم وجود داشته باشد). خانوار به برق دسترسی ندارد. |
| بهداشت و تغذیه | یک زن در سن 15-49 سال که در 36 ماه گذشته دارای نوزاد بوده است، از امکانات بهداشتی برخوردار نبوده باشد.
کودک 12-59 ماهه، واکسن DPT3 را دریافت نکرده باشد. کودک 0-59 ماهه دچار مشکل رشد باشد (HAZ ˂ -2). زن 15-49 ساله دچار سوء تغذیه باشد (BMI < 18.5). |
|
| امنیت | خانوار در 12 ماه گذشته مرتکب جرم و جنایت شده باشد یا در جامعه‌ای زندگی کند که در آن جرم شایع است.
خانوار از بلایای طبیعی (شامل: سیل، خشکسالی، زلزله) در 12 ماه گذشته متأثر بوده باشد. |
|
در زمینه پذیرش رهیافت چندبعدی در اندازه‌گیری رسمی خط فقر، دولت مکزیک نقشی پیشرو داشته است. پیرو فرایند مشاوره‌ای جامع که از سال ۲۰۰۶ آغاز شد و مبتنی بر چشم‌انداز حقوق بشر بود، دولت این کشور از سال ۲۰۱۰ فقر را به عنوان سهم جمعیتی اندازه‌گیری کرده است که هم از نظر پولی و هم از نظر حداقل یکی از شش شاخص اجتماعی که نشان‌دهنده حقوق اجتماعی اصلی هستند، محرومند. این شاخص‌ها شکاف در آموزش، دستیابی به خدمات بهداشتی، تأمین اجتماعی، خدمات اساسی مسکونی و غنا و شرایط مسکن را مد نظر قرار می‌دهند (ورمزیاری، 1398: 32). در زیر برخی از شاخص‌های فقر چندبعدی آمده است:
| ابعاد و شاخص‌های فقر چندبعدی | ||||
| ابعاد | بانک جهانی (حالت سه‌بعدی و پنج‌بعدی) | نمایه فقر چندبعدی برنامه (OPHI) | مکزیک | شاخص‌های منتخب اجتماعی اتحادیه اروپا |
| پولی (و استاندارد زندگی) | مصرف یا درآمد روزانه کم‌تر از 90/1 دلار برای هر نفر | مسکن
دارایی‌ها |
درآمد زیر آستانه ملی رفاه
مسکن |
درآمد زیر 60درصد میانه درآمد ملی معادل‌سازی‌شده
دارایی‌ها |
| زیرساخت‌های اساسی | برق
آب آشامیدنی بهداشت |
برق
آب آشامیدنی بهداشت سوخت موردنیاز پخت‌وپز |
برق
آب آشامیدنی بهداشت سوخت مورد نیاز پخت‌وپز |
———— |
| آموزش | تحصیلات بزرگسالان
ثبت نام کودکان در مدرسه |
تحصیلات بزرگسالان (سال‌های تحصیل)
حضور کودکان در مدرسه |
آخرین مقطع تحصیلی خاتمه‌یافته
حضور در مدرسه |
ترک تحصیل زودهنگام (سن 18-24 سال) |
| بهداشت و تغذیه | پوشش واکسیناسیون
پوشش ماما (عامل زایمان) [3] تغذیه (کودکان و بزرگسالان) |
مرگ‌ومیر کودک
تغذیه (کودکان و بزرگسالان) |
پوشش خدمات بهداشتی
دستیابی به غذا |
مرگ‌ومیر نوزادان
امید به زندگی نیازهای مراقبت‌های بهداشتی که بنا به اظهار افراد تأمین نشده‌اند. |
| امنیت | شیوع جرم
شیوع بلایای طبیعی |
———— | ———— | ———— |
| اشتغال | ———– | ———— | دستیابی به تأمین اجتماعی | خانوارهای فاقد شغل
اشتغال کارگران سالخورده |
| منبع: ورمزیاری، 1398: 35 | ||||
منابع:
- ورمزیاری، حجت‌اله (1398)، تحلیل انتقادی بر رویکردهای نوین تعریف و اندازه‌گیری فقر در جهان، فصلنامه عدالت و محرومین‌زدایی، شماره 1، صص 27-43
- OPHI (2020), Charting pathways out of multidimensional poverty: Achieving the SDGs, Oxford University Press
- World Bank (2018), Poverty and Shared Prosperity 2018: Piecing Together the Poverty Puzzle, Washington, DC: World Bank
[1] Limited-standard
[2] Basic–standard
[3] Birth attendant
[1] Multiple deprivations
[2] Multidimensional Poverty Index
[3] Oxford Poverty and Human Development Initiative (OPHI)
[4] Overlapping deprivation
[5] Intensity of poverty
[6] Incidence of poverty
هسته نظام تأمین اجتماعی اندیشکده
