اقتصاد دانشبنیان، یک الزام و نه انتخاب
رسیدن و دست‌یافتن به پیشرفت عادلانه در اقتصاد و حل مشکل فقر در کشور فقط از مسیر تولید می‌گذرد اگر ما تولید را تقویت کنیم که تقویت آن هم به دانشبنیان بودن است این مقصود بزرگ حاصل خواهد شد.
در سال ۱۷۹۸ کتابی کوچک تحت عنوان «رساله‌ای در باب اصول جمعیت» از نویسنده‌های بی‌نام‌ونشان انگلیسی وارد عرصه دانش شد که به‌سرعت سر صدای زیادی را به پا کرد و نام نویسنده خود را بر سر زبان‌ها انداخت. «توماس رابرت مالتوس» به‌واسطه این نظریه بحث‌برانگیز نام خود را به‌عنوان اقتصاددان بدبین در تاریخ علم اقتصاد جاودانه کرد. این کشیش روستایی در کتاب خود محاسباتی را انجام داده بود که در ظاهر منطبق به‌واقع و محتمل بود. مالتوس تصریح کرده بود که نرخ زادوولد با تصاعدی هندسی افزایش می‌یابد درحالی‌که افزایش تولید مواد غذایی تابع تصاعد حسابی است. طبق محاسبات او این روند موجب کمبود شدید مواد غذایی و منابع حیاتی می‌شود که نتیجه حتمی آن؛ جنگ، شیوع بیماری‌های همه‌گیر، فقر، فساد و گرسنگی گسترده است.
در نگاه اول محاسبات مالتوس منطبق با واقع می‌نمود! جمعیت جهان به شکل بی‌سابقه‌ای در حال افزایش بود و ظرفیت زمین‌ها برای کشاورزی روزبه‌روز محدودتر می‌شد وضعیت دهشتناک انبوه کارگران کارخانه‌های انگلیس نیز موید این ماجرا بود.
اما امروز و پس از ۲۰۰ سال از انتشار این نظریه میتوان به شکست نظریه اذعان کرد. مالتوس در محاسبات خود یک عامل مهم را فراموش کرده بود؛ معجزه‌ای به نام «دانش و فناوری». ظهور تکنولوژی‌های جدید و فناوری‌های نو گسترش تولیدات دانشبنیان را منجر شده بود که فراتر از هر نمودار و تصاعدی، محدودیت‌های طبیعی را کنار می‌زد.
جمهوری اسلامی نیز امروز دچار انبوهی از بحران‌ها شده است که با محاسبات مالتوسی، هر یک می‌تواند کشور را به بن‌بست بکشاند. فرسایش خاک و ابر بحران آب، بحران سرمایه‌گذاری و تشکیل سرمایه منفی، تهدیدات غذایی، بحران بیمه و صندوق‌های بازنشستگی، تحریم‌های بی‌سابقه اقتصادی و فشارهای بین‌المللی و غلبه اقتصاد مبتنی بر منابع طبیعی و… تغییر ریل اقتصادی را به اقتصاد دانشبنیان به یک ضرورت و نه انتخاب تبدیل می‌کند.
رهبر معظم انقلاب حداقل از ۱۳ سال پیش با نام‌گذاری سال ۸۷ به سال «نوآوری و شکوفایی» و تأکیدات مکرر در جلسات خود با سیاست‌گذاران و عموم مردم به بیان اهمیت موضوع می‌پردازد. این تلاشها به توصیه متوقف نشده و با ابتکاراتی چون بنیاد ملی نخبگان و معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، مقام معظم رهبری در تلاش برای نهادسازی اقتصاد دانشبنیان بودهاند.
امروزه و پس از چهل سال از انقلاب شکوهمند اسلامی اقتصاد به‌عنوان اولویت اول این سال‌های کشور دچار بحرانی کم‌سابقه شده که با محاسبات مالتوسی و بدون خط‌شکنی دانش و دانش‌بنیان‌ها، راه به بن‌بست خواهد داشت. غلبه اقتصاد نفتی و وابستگی تاریخی کشور به صادرات نفت و سایر منابع طبیعی و مواد مرتبط با آن، عدم توسعه صنایع غیرنفتی و انبوه نااطمینانی‌ها و ناکارآمدی‌های اقتصادی و سیاسی را منجر شده است. در سال‌های اخیر غلبه بخش غیرمولد مزید بر علت و تبدیل به مانع جدی دیگری برای عدم توسعه بخش‌های مولد غیرنفتی شده است. سفته‌بازان عقیم از تولید ارزش با تصاحب ناعادلانه عواید اقتصادی، استعدادهای نخبه را جذب خودکرده و موجب هدررفت سرمایه باارزش انسانی کشور می‌شوند درحالی‌که این جوانان باید کلید طلایی و عامل اساسی اقتصاد دانشبنیان باشند. نیروی انسانی نخبه‌ای که پیشران اقتصاد کشور در انقلاب صنعتی چهارم خواهد بود، انقلابی که در آن نه دستگاه‌های غول‌پیکر و سوله‌های عظیم بلکه گروه‌های جوان و ایده‌پرداز نشانه آن هستند. رشد و پیشرفت چشمگیر در اقتصاد جدید نه از راه تبدیل‌شدن به کارخانه بزرگ تولیدات انبوه محصولات باارزش افزوده پایین یا فروش منابع طبیعی بلکه از مسیر نوآوری پدید می‌آید. کشورهای توسعه‌یافته از سال‌ها پیش به‌خوبی این روند را دریافته و با انتقال صنایع باارزش افزوده پایین خود به کشورهای درحال‌توسعه یا فقیر، سرمایه انسانی خود را برای اموری چون هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، بلاک‌چین، رایانش کوانتومی و … (که مؤلفه‌های انقلاب صنعتی چهارم هستند) آزاد کردند.
در این باره، اقتصاد ایران غوطه‌ور در بیم و امیدهاست. در شرایطی که سهم تحقیق و توسعه در کشور کمتر از 0.8 درصد تولید ناخالص داخلی است عجیب نیست که از بحران بهره‌وری و شاغلین فقیر سخن بگوییم. از طرفی، در حالی شاهد بحران بهره‌وری در بخش مولد غیرنفتی هستیم که ایران دارای یکی از غنی‌ترین سرمایه‌های انسانی منطقه است. ایران با بیش از ۴ میلیون دانشجو و ۱۴ میلیون فارغ‌التحصیل دانشگاهی به‌عنوان مهم‌ترین معیار و مؤلفه اقتصاد دانشبنیان ظرفیتی بسیار بیشتر از ۳ درصد در تولید ناخالص داخلی در ۶۴۰۰ شرکت دانشبنیان دارد.
امید است با تکیه به این ظرفیت عظیم و غیردائم نیروی انسانی، با اصلاح رویه‌های گذشته و با سرکوب بخش غیرمولد و جذاب نمودن بخش‌های مولد تولیدی و همچنین اهتمام مجموعه حکمران اقتصادی به تحقیق و توسعه و بهره‌گیری موثر از دانش روز، جمهوری اسلامی همچون ده ها بن بست پیشین، با افتخار و با تکیه بر اقتصاد دانشبنیان این مرزهای محدودیت را شکسته و به پیش رود.
منابع:
کتاب تاریخ عقاید اقتصادی، ژید و ریست، ص188-194
بیانات مقام معظم رهبری در1/1/1401
گزارشات مرکز آمار
گزارشات بانک جهانی
گزارش‌ها معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری
