بررسی تاریخی روند ورود مهاجران افغانستانی به ایران و سیاست‌های متخذه در قبال آن

اندیشکده رهیافت؛

پس از ظهور انقلاب اسلامی ایران در سال 1357، کشور افغانستان همواره درگیر جنگ و درگیری بوده است؛ این عدم ثبات طولانی مدت منجر به نابسامانی های متعددی در حوزه های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی شده است؛ مردم این کشور هم برای فرار از این مشکلات در مقاطع مختلف، اقدام به مهاجرت از این کشور کردند. مهاجرت افغانستانی ها در جستجوی امنیت و زندگی آرام از حدود چهار دهه پیش و متعاقب کودتای نورمحمد تره‌کی آغاز شد و در تمامی سال های مبارزه مردم این کشور با نیروهای اشغالگر شوروی ادامه یافت.[1] جمهوری اسلامی ایران به دلایل متعددی مانند ثبات سیاسی و اقتصادی و اشتراک دینی با مردم افغانستان، مورد اقبال آنها به عنوان مقصد مهاجرت قرار گرفت.

خیز اول ورود این مهاجران به جمهوری اسلامی، همزمان با شروع جنگ شوروی در 1358 شمسی بود. این جنگ 9 سال به طول انجامید؛ یکی از گزینه های روبروی مردم مسلمان افغانستان برای فرار از فشارهای حکومت ضددین کمونیست، مهاجرت به کشور همسایه مسلمان یعنی ایران بود. در دهه اول ورود افغانستانی ها به ایران، فرزندان آن ها به راحتی می توانستند با استفاده از با استفاده از کارت هویتی که برای آن ها صادر شده بود از امکانات آموزشی ایران استفاده کنند، به همین دلیل نرخ باسوادی این جامعه که در هنگام ورود فقط 6 درصد بود، پس از مدتی به 60 درصد رسید.[2] در گزارش یونیسف در سال 2012، آمده است که 99 درصد کودکان پناه‌جویی که در سن 15 تا 24 سالگی در ایران بودند، در دهه 1360، باسواد و 94 درصدشان ابتدایی را تمام کرده بودند.[3] شکست و خروج نیروهای شوروی در 1367، تقریبا همزمان با پایان جنگ تحمیلی 8 ساله در ایران بود؛ بدین ترتیب با افزایش شدید مهاجران افغانستانی در ایران و مشکلات متعدد ناشی از آن و از بین رفتن خطر حکومت کمونیست، سیاست جمهوری اسلامی بر سختگیری برای ورود این مهاجران قرار گرفت. در همین راستا دولت یارانه های سلامت و آموزش را برای مهاجران و پناهندگان قطع کرد و گروه هایی که از سال 13۷1 به ایران آمدند، دیگر از حق تحصیل و درمان رایگان برخوردار نبودند. این مهاجران جدید که بالغ بر 550 هزار نفر بودند، مجوزهای موقت دریافت کردند. کودکان این افراد – با باطل شدن کارتهای اقامت[4] – نیز از امکان ثبت نام در مدارس برخوردار نبودند.^[5]

اجرای این سیاست ها در ایران همزمان بود با درگیری های مداوم بین گروه های مختلف در داخل افغانستان برای حاکم شدن بر این کشور. هرچند حکومت کمونیستی شوروی از بین رفته بود ولی درگیری های داخلی بعد از آن که میتوان طالبان را بازیگر اصلی این درگیری ها به حساب آورد، نه تنها موجبات تمایل به بازگشت مهاجران افغانستانی را ایجاد نکرد بلکه در خیز دوم ورود این مهاجران به ایران، بر آمار آن ها در ایران افزود. در سال 1374 وقتی طالبان بر کابل مسلط شد چنان فضای سلب و تاریکی بر افغانستان حاکم شد که دیگر حتی برای خود پشتون‌های سنی مذهب هم زیستن با طالبانِ پشتونِ سنی مذهب به شدت طاقت فرسا بود.^[6]

سقوط طالبان و به قدرت رسیدن یک پشتون دیگر به نام حامد کرزای، چنان که سنت سیاسی افغانستان بر اساس حکومت کردن پشتون‌ها سامان گرفته است، امید به بازگشت میان مهاجرین قوت گرفت و بازگشت‌های گسترده‌ای صورت گرفت. روی کار آمدن دولت حامد کرزای در حدود سال 1381 شمسی و در نتیجه ایجاد آرامشی نسبی در این کشور به دور از تصلب طالبان، سیاستگذاران جمهوری اسلامی را به تکاپو واداشت تا سیاست بازگشت مهاجران و از بین بردن جذابیت ایران به عنوان مقصد مهاجرتی افغانستانی ها را با جدیت بیشتری در پیش بگیرد؛ لذا از 1384 فعالیت مدارس خودگران افغانستانی را ممنوع کرد و با تصویب «آیین‌نامه نحوه آموزش اتباع خارجی‌» در سال 1383 فقط اجازه تحصیل در مدارس دولتی را با شرط پرداخت شهریه به مهاجران قانونی داد و پذیرش آنها را در مراکز پیش دانشگاهی و سال اول مدارس کار دانش‌، هنرستان های فنی و حرفه‌ای و مدارس شبانه‌روزی ممنوع کرد.[7] اتخاذ این سیاست‌ها در آموزش عمومی و سیاست های ضد مهاجرتی دیگری در بخش آموزش عالی و سایر خدمات عمومی، نارضایتی های زیادی را برای اتباع ایجاد کرد.

خیز سوم مهاجرت اتباع افغانستانی بعد از تسلط دوباره طالبان بر افغانستان در سال 1400 بود. خاطره بد مردم افغانستان از افراط‌ها و سخت گیری های طالبان به خصوص بر شیعیان این کشور، باعث شد موج جدیدی از مهاجرت ها آغاز شود به صورتیکه فاجعه فرودگاه کابل و یا تجمع در مرز‌های ایران ابعاد جهانی پیدا کرد. افزایش جمعیت این مهاجران مسائل مختلفی را برای حاکمیت جمهوری اسلامی ایران ایجاد میکند؛ یکی از حوزه های اصلی این مسائل، تحصیل کودکان این مهاجران است؛ به خصوص در بستر فرمان مقام معظم رهبری برای تحصیل رایگان همه آن‌ها در مدارس دولتی. در این فضا مدارس برای اینکه هم به فرمان رهبری عمل کنند و هم زیربار هزینه های پذیرش دانش آموزان افغانستانی نروند، راه های مختلفی را در پیش گرفته اند؛ برای مثال به این گزارش ها توجه کنید:

زن 29 ساله پناهنده ای از تجربه هرساله اش براي ثبت نام فرزندانش در يكي از مدارس كن (در تهران) ميگويد: وقتي رفتم براي ثبـت نـام دختـرم در مدرسـه كـن… گفـتن مـا هنـوز بچه هاي ايراني را ثبت نام نكرديم، چطور شما را ثبت نام كنيم… صبر كنيد تا بخشـنامه بيـاد. چند روز بعد كه رفتم گفتن ديگه دير شده و ثبت نام تموم شده![8]

زن 37 ساله پناهنده دیگری نيز وضعيت ثبت نام را اينگونه توصيف ميكنـد: اول ايراني ها را ثبت نام ميكنن… موقع مدرسه كه ميشه بدو اين مدرسه بدو اون مدرسه التماس آموزش و پرورش كن تا بچه رو ثبت نام كنن… بعضـي وقتـا مجبـوريم بچـه هـا را يـه جـايي ثبت نام كنيم كه مجبورن روزي دو ساعت راه برن… روزا كه كوتاه ميشـه شـب مـيرسـن خونه.[9]

چنین تناقض های رفتاری موجبات نارضایتی اتباع افغانستانی حاضر در ایران را فراهم کرده است؛ لذا سیاستگذاران جمهوری اسلامی باید هرچه زودتر سیاستس دقیق، مشخص و علمی ناظر به این مساله اتخاذ کنند تا کشورمان از آسیب های بیشتر این خلا سیاستی در امان باشد.

[1] مقصودی، مجتبی. آسیب شناسی سیاستگذاری مرتبط با مهاجران افغانستانی در ایران. فصلنامه سیاستگذاری عمومی، فصل تابستان، 1401، شماره 2، ص 117-132

[2] Ahmadi Movahed, Mohammad, 2003, demographic, economic &social characteristics of foreign immigrants with an emphasis on Afghan immigrants in Iran, population magazine, No. 43-44, pp. 25-52 [in Persian]

[3] UNICEF, 2012, The State of the World’S Children, United Nations Children’s Fund

[4] Adelkhah, Fariba, 2007, Afghan immigrants: a new problem, an old presence, Dialogue Magazine, No. 50, December, pp. 133-151 [in Persian].

[5] نصر اصفهانی، آرش، حسینی، سید حسن. بررسی تأثیر سیاستهای تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)، نشریه راهبرد اجتماعی فرهنگی، فصل پاییز، شماره 20، 1395، ص 55-83

[6] گزارش نشست «تاریخ افغانستان و جوانب مهاجر افغان ساکن در ایران»، B2n.ir/w16015

[7] آیین نامه نحوه آموزش اتباع خارجی، مصوبه هیات وزیران، 1383.

[8] نصر اصفهانی، آرش، حسینی، سید حسن. بررسی تأثیر سیاستهای تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)، نشریه راهبرد اجتماعی فرهنگی، فصل پاییز، شماره 20، 1395، ص 55-83

[9] همان

هسته رسانه و فضای مجازی اندیشکده