تاریخچه تأسیس بانک مرکزی در ایران

بانکداری در ایران بیش از یک قرن سابقه دارد و به صورت رسمی از سال 1266 آغاز گردیده است. در طول بیش از یک قرن گذشته نظام بانکی تحولات گسترده‌ای را تجربه کرده است که تشکیل بانک مرکزی، یکی از این تحولات بوده است.

پیش از تأسیس بانک مرکزی، بخشی از اختیارات این نهاد بر عهده بانک ملی بود. سابقه تشکیل بانک ملی به سال 1285 که دولت لایحه‌ای برای استقراض خارجی به مجلس ارائه نمود برمی‌گردد. نمایندگان مجلس به دلیل مخالفت با استقراض خارجی، خواستار تأسیس یک بانک ملی برای کمک به دولت شدند و این اتفاق در سال 1306 با طرح شدن لایحه قانون تأسیس بانک ملی ایران در مجلس روی داد. طبق قانون مذکور، دولت موظف شد برای پیشرفت امر تجارت و فلاحت و زراعت و صناعت، بانکی موسوم به بانک ملی ایران تأسیس نماید. دامنه فعالیت این بانک با عهده‌دار شدن وظایفی از قبیل حق انحصاری انتشار اسکناس، انجام عملیات بانکی خزانه دولت، عملیات صندوق ادارات و دستگاه‌های دولتی و شهرداری‌ها، تعیین نرخ روز خرید و فروش زر و سیم و ارزهای خارجی و … گسترش یافت.[1] در این شرایط بانک ملی می‌توانست از طرفی با بانک‌های جدید خصوصی رقابت کند و از طرف دیگر، در اجرای وظائف پولی و اعتباری خود بر این بانک‌ها نظارت داشته باشد.

اولین قانون پولی و بانکی کشور که در 4 فصل و 88 ماده تدوین شده بود، در تاریخ هفتم خرداد ماه 1339 به تصویب کمسیون‌های مشترک دارایی و دادگستری، مجلس سنا و مجلس شورای ملی رسید و برای اجرای آزمایشی به مدت ۵ سال به دولت ابلاغ شد که عملاً تا سال 1351 و تصویب قانون پولی و بانکی جدید، قانون حاکم بر سیستم پولی و بانکی کشور بود. تشکیل شورای پول و اعتبار و تأسیس بانک مرکزی از جمله مواردی بود که در قانون مزبور مورد توجه قرار گرفته بود. «دولت برای اجرای برنامه تثبیت اقتصادی که به تأیید صندوق بین‌المللی پول رسیده بود، با انتصاب ابراهیم کاشانی به عنوان ریاست کل بانک مرکزی ایران موافقت خود را اعلام و در تاریخ ۱۸ مرداد ماه ۱۳۳۹ هجری خورشیدی ، بانک مرکزی رسما شروع به کار کرد».[2]

بانک مرکزی در این تاریخ به موجب بند 1 ماده 28 قانون مذکور و به منظور حفظ ارزش پول و تنظیم اعتبارات با داشتن حق انحصاری انتشار اسکناس و پول فلزی (که قبل از این تاریخ در اختیار بانک ملی بوده است) به صورت یک مؤسسه مستقل تشکیل گردید.

با تصویب قانون پولی و بانکی در سال 1351، تغییر چندانی در ساختار بانک مرکزی ایجاد نشد. پس از انقلاب و برای اولین بار، طرح موسوم به بانکداری مرکزی که اخیراً از سوی نمایندگان مجلس طراحی شده است، به دنبال ایجاد تغییرات اساسی در ساختار بانک مرکزی است.

[1] صمصامی، حسین؛ داودی، پرویز (1389)، به سوی حذف ربا از نظام بانکی، تهران: انتشارات دانایی توانایی؛ ص 20

[2] پایگاه خبری آموزشی عصر بانک، تاریخچه تأسیس بانک مرکزی: (yun.ir/x1umw5)