روابط ایران و عراق در حوزۀ انرژی
تأکید سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغی رهبر معظم انقلاب اسلامی مدظله‌العالی بر «افزایش قدرت مقاومت و کاهش آسیب‌پذیری اقتصاد کشور از طریق توسعۀ پیوندهای راهبردی و گسترش همکاری و مشارکت با کشورهای منطقه و جهان به‌ویژه همسایگان»، مسیر پیش روی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران در قبال همسایگان را مشخص نموده است. حجم تجارت ایران و عراق در سال ۱۴۰۱ به‌عنوان یکی از همسایگان با ۴۰ میلیون جمعیت، با ۲۰ درصد افزایش به ۹ میلیارد دلار رسیده است. این در حالی است که در سابقۀ روابط اقتصادی دو کشور، حجم تجارت ۱۴ میلیارد دلاری نیز به ثبت رسیده است. این مسئله نشان می‌دهد که تجارت دو کشور از وضعیت مطلوب فاصله داشته و لازم است جهت ارتقای سطح تجارت، تدابیر مناسبی اندیشیده شود.
مقدمه
تأکید سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغی رهبر معظم انقلاب اسلامی‌مدظله‌العالی بر «افزایش قدرت مقاومت و کاهش آسیب‌پذیری اقتصاد کشور از طریق توسعۀ پیوندهای راهبردی و گسترش همکاری و مشارکت با کشورهای منطقه و جهان به‌ویژه همسایگان» (خامنه‌ای، ۱۳۹۲)، مسیر پیش روی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران در قبال همسایگان را مشخص نموده است. حجم تجارت ایران و عراق در سال ۱۴۰۱ به‌عنوان یکی از همسایگان با ۴۰ میلیون جمعیت، با ۲۰ درصد افزایش به ۹ میلیارد دلار رسیده است. این در حالی است که در سابقۀ روابط اقتصادی دو کشور، حجم تجارت ۱۴ میلیارد دلاری نیز به ثبت رسیده است (ایرنا، ۱۴۰۲). این مسئله نشان می‌دهد که تجارت دو کشور از وضعیت مطلوب فاصله داشته و لازم است جهت ارتقای سطح تجارت، تدابیر مناسبی اندیشیده شود.
روابط ایران و عراق در حوزۀ انرژی
انرژی یکی از حوزه‌های مهم روابط اقتصادی ایران و عراق محسوب می‌شود. در سال‌های اخیر، صادرات گاز و برق ایران به عراق یکی از مسیرهای روابط دوجانبه میان این دو کشور در حوزۀ انرژی بوده است. همچنین ایران و عراق باتوجه‌به داشتن ۱۶۱۰ کیلومتر مرز مشترک و نفت‌خیز بودن این مسیر، میادین مشترک نفت و گاز زیادی دارند که فرصت همکاری و تعامل مناسبی را در اختیار دو کشور قرار داده است.
قرارداد گازی ایران و عراق
«ایران دو قرارداد گاز با عراق دارد؛ نخست قرارداد بغداد که سال ۱۳۹۲ امضا شد و دیگری قرارداد بصره که در تیرماه ۱۳۹۴ منعقد گردید. قرارداد ۶ سالۀ صادرات گاز به بصره با هدف ارسال حداکثر روزانه ۳۵ میلیون مترمکعب گاز به این منطقه امضا شد. بر اساس این قرارداد، ایران در فصل سرد سال روزانه ۲۰ میلیون مترمکعب و در فصل گرم نیز روزانه ۳۵ میلیون مترمکعب گاز به این منطقه ارسال می‌کند. قرارداد نهایی صادرات گاز ایران به نیروگاه بغداد با خط لوله نخست (ایلام) نیز اجرایی شد. بر اساس توافق دو طرف، قراردادهای گازی میان دو کشور پس از طی مراحل کارشناسی تا پنج سال آینده تمدید خواهد شد» (شانا، ۱۴۰۲). وابستگی صنعت برق عراق به گاز به دلیل نوع خوراک نیروگاه‌های این کشور از یک‌سو و عدم بهره‌برداری از میادین گازی و جمع‌آوری گازهای همراه نفت در این کشور موجب شده است که کشور عراق برای تأمین انرژی به واردات گاز توجه داشته باشد و مسلماً ایران می‌تواند نقش تأمین‌کنندۀ گاز عراق را ایفا نماید؛ زیرا اولاً ایران یکی از بزرگ‌ترین دارندگان منابع گازی جهان محسوب شده و ثانیاً در همسایگی کشور عراق قرار دارد و با هزینۀ نه‌چندان بالایی نسبت به مسیرهای جایگزین، امکان انتقال میلیون‌ها مترمکعب گاز به عراق فراهم می‌گردد. «در حال حاضر ۸۰ درصد برقی که در نیروگاه‌های عراق تولید می‌شود به گاز وابسته است، بااین‌وجود همچنان میادین گازی این کشور همچنان به بهره‌برداری نرسیده‌اند. همچنین در برهه‌ای از زمان، ایران صادرات گاز به عراق را برای دریافت طلب خود قطع کرد که این موضوع باعث شد که عکس‌العمل‌هایی در داخل عراق شکل بگیرد. در آن زمان بحث جایگزینی سایر کشورها مطرح شد؛ عراق هم هیئت‌هایی را به عربستان، کویت و غیره فرستاد و عربستان اعلام آمادگی کرد که برای تأسیس برق خورشیدی، سرمایه‌گذاری می‌کند که قیمت آن یک‌چهارم قیمت برق ایران است؛ اما همچنان خبری از اجرایی‌شدن یا عدم آن وجود ندارد». (صفری دهکردی، ۱۴۰۲)
قرارداد صادرات برق ایران به عراق
قرارداد جدید ایران و عراق در حوزۀ برق نیز یکی از مصادیق همکاری این دو کشور در حوزۀ انرژی است. «وزارت برق عراق با ارائه توضیحی درباره جزئیات توافق راهبردی عراق و ایران در حوزه انرژی اعلام کرد که این توافق دو هدف واردات برق از ایران و بهبود ولتاژ آن را محقق می‌کند. احمد موسی سخنگوی وزارت برق عراق اعلام کرد با طرف ایرانی قرارداد پنج‌ساله برای تأمین ۴۰۰ مگاوات برق از طریق خطوط ایران منعقد کردیم. امضای این قرارداد به دنبال پرداخت بدهی گاز به ایران و بر اساس مصوبۀ هیئت وزیران عراق صورت گرفت و هدف از آن نه‌تنها تأمین برق ۴۰۰ مگاوات برق بلکه بهبود ولتاژ و درمان افت آن است به‌نحوی‌که به افزایش ساعات پردازش کمک خواهد کرد. عراق با هدف دستیابی به توافق، خطوطی را به طور هم‌زمان با طرف ایرانی مرتبط کرده است که پیش‌تر هم تا سقف ۱۲۰۰ مگاوات برق تولید می‌کرده است. پرداخت عراق به ایران متناسب با بهای انرژی، زمان اوج مصرف و نیاز وزارتخانه برق عراق است، یعنی ممکن است در مواقع غیر اوج مصرف، عراق نیازی به این برق نداشته باشد» (فارس، ۱۴۰۱). قراردادهای حوزۀ برق و گاز میان جمهوری اسلامی ایران و عراق ممکن است از منظر تحلیل اقتصادی و انرژی کشور با اما و اگر روبرو بوده و قابل‌توجیه نباشد؛ زیرا ناترازی انرژی در کشور ناشی از کمبود گاز به‌عنوان خوراک نیروگاه‌های برقی کشور و در نتیجه کمبود برق مصرفی خانگی و صنعت در فصول گرم سال، کمبود گاز مصرفی خانگی و صنعت جهت گرمایش در فصول سرد سال در کنار مصرف غیربهینۀ انرژی در کشور، اتلاف انرژی در مسیر توزیع، عدم بهره‌برداری از میادین گازی جدید، افت فشار میادین گازی فعال کشور و لزوم تزریق گاز به میادین نفتی جهت ازدیاد برداشت از میادین نفتی نشان‌دهندۀ این مسئله است که مسائل داخلی کشور از حیث نیاز به برق و گاز بر صادرات آن به عراق و سایر کشورها اولویت دارد، اما توجه به مسائل راهبردی منطقه‌ای و سیاسی می‌تواند بر مسائل اقتصادی و انرژی غلبه کرده و قراردادهای برقی و گازی میان ایران و عراق را به‌صورت منطقی و علمی توجیه‌پذیر سازد و البته این مسئله، ظرفیت بالا و نقش‌آفرینی مناسب حوزۀ انرژی در همکاری‌های بین‌المللی ایران با همسایگان و سایر کشورها را نشان می‌دهد.
میادین مشترک نفت و گاز ایران و عراق
یکی دیگر از زمینه‌های همکاری ایران و عراق در حوزۀ انرژی، همکاری جهت توسعۀ میادین مشترک نفت و گاز است. البته این حوزه کمتر مورداستفاده قرار گرفته و ظرفیت‌های فعال نشدۀ زیادی در این زمینه وجود دارد. جمهوری اسلامی ایران و عراق میادین نفت و گاز مشترک متعددی دارند. میادین نفتی ایران و عراق شامل ۱۲ میدان است که مهم‌ترین این میادین عبارت است از:
- «میدان مشترک نفتی آذر در بلوک اناران واقع در کوه‌های زاگرس که در امتداد مرز ایران و عراق و در قسمت جنوب غربی استان ایلام بین دو شهر مهران و دهلران قرار دارد که مساحت آن به ۴۸۴ کیلومترمربع می‌رسد. این میدان نفتی در عراق میدان البدره نامیده می‌شود.
- میدان مشترک آزادگان که در مجاورت میدان نفتی مجنون عراق قرار دارد، بزرگ‌ترین میدان نفتی مشترک دو کشور ایران و عراق است. این میدان مشترک با عراق در ۸۳ کیلومتری جنوب غربی اهواز قرار دارد که وسعت آن به بیش از ۹۰۰ کیلومترمربع می‌رسد.
- میدان یادآوران در مجاورت میدان سنباد عراق است از دیگر میادین نفتی مشترک دو کشور است که از آن دو نوع نفت سنگین و نفت سبک استخراج می‌شود.
- همچنین دیگر میادین نفتی مشترک ایران و عراق از جمله شامل میدان نفت‌شهر (در عراق با نام میدان نفت خانه)، میدان دهلران (در عراق با نام میدان ابوغریب)، میدان پایدار غرب (در عراق با نام میدان فکه) است» (عمویی، ۱۳۹۹).
متأسفانه، در طول سالیان مختلف، توسعۀ صحیح و اصولی میادین مشترک نفت و گاز کشور مبتنی بر مشارکت و همکاری با کشورهای همسایه کمتر مورد تأکید قرار گرفته و در عمل پیشرفت محسوسی در این زمینه ملاحظه نمی‌گردد. عدم همکاری، مشارکت و دستیابی به توافقی دوجانبه با کشورهای همسایه در این حوزه موجب می‌شود به دلیل تحریم و مشکلات مالی و فناوری صنعت نفت و گاز کشور، طرف دیگر که کشور همسایه قرار دارد، از این فرصت استفاده کرده و با توسعۀ میادین نفت و گاز خود، ضمن بهره‌برداری و کسب منافع مالی و غیرمالی، موجب مهاجرت نفت و گاز موجود در میادین نفت و گاز در طرف ایران به سمت طرف دیگر شده و ضمن آسیب رسیدن به مخازن نفت و گاز کشور برخلاف اصول تولید صیانتی، منافع مالی و غیرمالی کشور از دست برود؛ لذا حرکت در مسیر همکاری با کشورهای همسایه از جمله عراق و توسعۀ دوجانبۀ میادین مشترک نفت و گاز به‌نحوی‌که هم اصول تولید صیانتی رعایت گردد و هم دو کشور منافع مورد انتظار و منطقی خود را به دست آورند ضروری بوده و فوریت دارد. در همین راستا، «جواد اوجی وزیر نفت کشور در خصوص توسعۀ میادین مشترک نفت و گاز با کشور عراق اعلام کرد که ظرفیت‌های خوبی در زمینۀ میادین نفتی، گازی و ظرفیت‌های پالایشگاهی و پتروشیمی داریم و موافقت شد در زمینۀ توسعۀ میادین مشترک نفتی و گازی بین ایران و عراق، در بحث تبادل اطلاعات، اکتشاف و توسعه در قالب یکپارچه‌سازی، اقدامات لازم را انجام دهیم» (تسنیم، ۱۴۰۲). رویکرد همکاری در این حوزه می‌تواند موجب رفع مناقشات و زمینه‌ساز همکاری در سایر حوزه‌های انرژی و اقتصاد و روابط دوجانبه میان جمهوری اسلامی ایران و عراق باشد.
منابع و مآخذ
- خامنه‌ای، سید علی (۱۳۹۲)، سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، مؤسسۀ پژوهشی – فرهنگی انقلاب اسلامی وابسته به پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی سید علی خامنه‌ای (مدظله‌العالی)، ۲۹/۱۱/۱۳۹۲، قابل‌دستیابی در: ink/f/25370
- عمویی، رضا (۱۳۹۹)، میادین مشترک نفتی ایران و عراق؛ اوضاع به نفع کدام طرف است؟ 27/07/۱۳۹۹، قابل‌دستیابی در: com/news/48337
- فارس (۱۴۰۱)، جزئیات قرارداد صادرات ۴۰۰ مگاوات برق ایران به عراق، خبرگزاری فارس، 01/05/۱۴۰۱، قابل‌دستیابی در: ir/1qiqe4
- شانا (۱۴۰۲)، دیپلماسی انرژی ایران توسعه می‌یابد؛ ایران و عراق درصدد گسترش تبادلات انرژی، شبکۀ اطلاع‌رسانی نفت و انرژی، 18/04/۱۴۰۲، قابل‌دستیابی در: ir/news/475289
- صفری دهکردی، فاطمه (۱۴۰۲)، برق عراق وابسته به گاز ایران؛ هیچ جایگزینی نیست، خبرگزاری مهر، 07/03/۱۴۰۲، قابل‌دستیابی در: com/x32h6K
- ایرنا (۱۴۰۲)، رشد ۲۰ درصدی تجارت ایران و عراق در سال ۱۴۰۱/ ایجاد دو شهرک صنعتی در مرز دو کشور، خبرگزاری جمهوری اسلامی، 11/01/۱۴۰۲، قابل‌دستیابی در: ir/xjLZ8R
- تسنیم (۱۴۰۲)، توافق ایران و عراق برای توسعۀ یکپارچه میادین مشترک و تمدید قراردادهای صادرات گاز، خبرگزاری تسنیم، 201/02/۱۴۰۲، قابل‌دستیابی در: ai/2893216
هسته نفت و گاز اندیشکده
