روانشناسی؛ علمی پرانتقاد

روانشناسی علمی است که به صورت رسمی از سال 1879 توسط ویلهلم وونت در آزمایشگاه دانشگاه لایپزیک آلمان پا به عرصه­‌ی دنیای علم گذاشت. پس از آن بود که روانشناسی به عنوان یک علم تجربی در حوزه­‌ی مطالعه­‌ی ذهن و کارکردهای آن مورد توجه قرار گرفت.

تاریخ مختصر علم روانشناسی در ایران

در کشورهای اسلامی به خصوص ایران در طی قرون گذشته مباحثی در حوزه­‌ی ذهن، رفتار، عواطف و هیجانات توسط اندیشمندانی چون ابن سینا، رازی، ملاصدرا و ناصرخسرو مطرح شد. اما علم روانشناسی به معنای امروزین آن نخستین بار توسط دکتر علی اکبر سیاسی در آغاز دهه­‌ی 40 هجری شمسی در فضای آکادمیک ایران شکل گرفت. سپس دکتر محمود صناعی با ترجمه کتاب اصول روانشناسی ویلیام جیمز جان تازه‌­ای به اذهان دانشگاهیان در اهمیت جایگاه این رشته بخشید. در ادامه در سال 1344 دکتر سعید شاملو اولین مرکز خدمات راهنمایی و مشاوره را در دانشگاه تهران راه­‌اندازی کرد. پس از آن بود که علم روانشناسی بیش از پیش کانون توجهات اساتید دانشگاه قرار گرفت و کتاب‌­های بیشتری ترجمه شد و موجی از علاقه در بین جوانان برای انتخاب این رشته در دانشگاه جهت ادامه‌­ی تحصیل ایجاد شد و این موج کماکان ادامه دارد. اما سؤالی که مغفول واقع شد این بود که آیا به راستی علم روانشناسی نیاز جامعه­‌ی ایرانی بود؟ اگر بود نسخه­‌ی وارداتی آن می‌­توانست برطرف­کننده­‌ی این نیاز باشد؟ در ادامه به برخی از نقطه نظراتی که از جانب برخی از منتقدان وجود دارد به اختصار اشاره می‌­شود.

پایه‌­های علمی نظریات روانشناسی

اولین سؤالی که ذهن بسیاری از منتقدان را به خود مشغول می­‌کند این است که این نظریاتی که امروزه نقل محافل علمی روانشناسی هستند بر چه مبنایی شکل گرفته‌اند و چگونه با این جسارت به عنوان نسخه­‌های منحصر به فرد برای حل مشکلات روانشناختی تجویز می‌­شوند. مثلاً فروید که خود بنیانگذار ابر نظریه‌­ی روانکاوی است و عده­‌ای از او به عنوان پدر علم روانشناسی یاد می‌­کنند نظریاتی دارد که هیچ مبنای تجربی دقیقی پشت آن نیست و از وجود عناصری در وجود انسان مانند نیروانا، عقده‌­ی ادیپ، لیبیدو و … خبر می‌­دهد که هیچ کدام از نظر تجربی قابل بررسی، اثبات و ابطال نیست. در حالی که ذکر شد علم روانشناسی یک علم تجربی است و اگر بنا به فلسفه‌­ورزی در ارتباط با بعد غیر جسمانی و روانشناختی انسان باشد پیش از آن  بسیاری از فلاسفه‌­ی مسلمان بدان پرداخته بودند. یا اینکه از منظر روش‌­شناسی امروزین غربی‌­ها همین روشی که فروید بر اساس آن نظریه­‌های خود را ابراز کرد روشی کاملاً غیرعلمی و بی‌­مبناست. زیرا اولاً او صرفاً بر روی انسان­‌های بیمار مطالعه کرده بود و با همین مطالعات خود، شخصیت همه­‌ی انسان­‌ها را تحلیل کرده است و دوم اینکه اگر تحلیل او از انسان‌­های مورد مطالعه‌­اش درست هم بوده باشد مطالعه‌­ی او حتی به دیگر بیماران قابل تعمیم نیست؛ زیرا روش پژوهش او مطالعه‌­ی موردی[1] بوده است و با مطالعه‌­ی موردی صرفاً می­‌توان در ارتباط با همان مورد مطالعه شده اظهار و ابراز نظر کرد و نمی‌­توان در مورد دیگر بیماران همان گونه تحلیل انجام داد؛ چه برسد به آن که در مورد انسان‌­های سالم هم آن را کلیت بخشید.

تاریخچه­‌ی پرابهام روانشناسی

در مصاحبه با دکتر حمید رفیعی­‌هنر استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفته شد روانشناسی یک علم پرانتقاد است و نقدهای بسیاری نسبت به این علم توسط خود غربی‌­ها وارد شده است. مثلاً استرنبرگ کتابی با عنوان تفکر انتقادی در روانشناسی دارد. فوروموتو از دیگر منتقدان علم روانشناسی است که می­‌گوید در تاریخ‌­نگاری روانشناسی ابهام‌­ها و چراغ‌­های خاموش بسیاری وجود دارد و دوره‌­هایی بر روانشناسی گذشته که اطلاعی نداریم چه بر سر این علم آمده در تاریخ هم نقل نشده است. از طرفی دایرمدار اصلی تاریخچه‌­نویسی در علم روانشناسی آمریکایی­‌ها بوده‌­اند و این نکته‌­ای جالب توجه است؛ زیرا وقتی در میان کشورهای غربی به خوبی دقت شود می‌­بینیم فرانسوی­‌ها در زمینه‌­ی روانشناسی مرضی و انگلیسی‌ها در زمینه‌­ی سنجش روانی تمرکز بیشتری داشته­‌اند؛ اما در این میان تاریخچه­‌نویسی در اختیار آمریکایی‌­ها بوده است. اگر با دقت به چنین نکته­‌ای توجه شود نکات مهمی به دست می‌­آید. مثلاً ادرین سیلبه رک از دیگر منتقدان علم روانشناسی می­‌گوید در کتاب‌­های مختلف علم روانشناسی که بررسی کرده‌­ام به سه نکته‌­ی مهم برخورد کردم: اول اینکه اندیشمندان روانشناسی آمریکایی باید مورد توجه قرار گیرند حتی اگر نظریه­‌ی قابل توجهی نداشته باشند؛ دوم اندیشمندان غیرغربی مورد توجه قرار نگیرند حتی اگر نظریه­‌ی قابل توجهی داشته باشند. سوم چیزی به اسم آسیا، آفریقا و اقیانوسیه نداریم.

از طرفی دیگر فردی به نام هرگنهان که برای دانش‌­آموختگان روانشناسی نامی آشنا در حوزه‌­ی روانشناسی یادگیری است، کتابی مهم در حوزه‌­ی تاریخچه‌نویسی دارد که شاید کمتر بدان توجه شده است. در آن کتاب وقتی به پیاژه می‌­رسد از او در حد نیم صفحه توضیح می‌­آورد اما در مورد واتسون 15 صفحه توضیح می‌­دهد. این در حالی است که خود او می‌­گوید پیاژه یکی از پرنویس­‌ترین نویسنده­‌های تاریخ روانشناسی بوده است. همچنین با نگاهی دقیق­تر می‌­بینیم پیاژه در سال 1919 اولین مقاله‌­ی خود را بیرون می‌­دهد اما نام او در سال 1960 بر سر زبان­‌ها می‌­افتد ولی واستون در سال 1920 از رساله‌­ی دکتری خود دفاع می‌­کند ولی نام او تا سال 1925 و نهایتاً 1930 در کتاب­‌ها موجود است.

نکته‌­ی جالب دیگر این است که وقتی به مطالعه­‌ی مکاتب فلسفی روانشناسی می­‌پردازیم می­‌بینیم در ابتدا همه چیز از یونان شروع می­‌شود که گویا قبل از آن چیزی وجود نداشته است و پس از ارسطو که در قرن 4 قبل از میلاد می‌­زیسته است یک پرش دو هزار ساله تا قرن 16 میلادی پیدا می­‌شود؛ گویا اصلاً در این دو هزار سال که هزار سال آن فلسفه تحت قیمومیت اندیشمندان اسلامی بوده هیچ اتفاق خاصی رقم نخورده است. همین کافی است که تاریخچه­‌ی علم روانشناسی پر از ابهام و سؤال شود.

فرهنگی بودن روانشناسی

از دیگر نکات مهم در زمینه­‌ی علم روانشناسی که بدان توجه نمی­‌شود این است که این علم یک علم فرهنگی است؛ یعنی متناسب و مبتنی بر زیست‌بوم فرهنگی آمریکایی طراحی شده است؛ اما در عین حال نسخه­‌های جهانی از آن تجویز می‌­شود. دکتر رفیعی‌­هنر در بخشی دیگر از صحبت‌­های خود گفت که پدیده­‌ی کالچرالیسم یا فرهنگی بودن از مسائلی است که جزء کاستی­‌های علم روانشناسی است. مطالعاتی که در انجمن روانشناسی آمریکا انجام شده نشان می‌­دهد 68 درصد مطالعات آمریکایی، 28 درصد اروپایی و تنها 3 درصد از قاره‌­های آسیا، آفریقا و اقیانوسیه بوده است. این در حالی است که جمعیت آمریکا 5 درصد جمعیت جهان است ولی نسخه‌­های مطالعه شده بر روی آمریکایی‌­ها عوامل فرهنگی دیگر ملل را نادیده می­‌گیرد.

عدم توجه به روانشناسی فرهنگی در ایران

از طرفی دیگر با وجود آن که گفته می‌­شود روانشناسی یک علم فرهنگی است آن هم متناسب با فرهنگ آمریکا، عده‌­ای از روانشناسان داخلی به این نکته توجه نمی­‌کنند. در حالی که امروزه شاخه­‌ای جدید در روانشناسی به نام روانشناسی فرهنگی آن هم به همت روانشناسان شرق آسیا مطرح شده است که متأسفانه روانشناسان ایرانی در همان هم هیچ نقشی نداشته‌­اند. مثلاً دیده می­‌شود مراجعانی که نزد برخی از روانشناسان در داخل کشور می­‌روند رفته‌­رفته تعلقات و تقیدات دینی خود را از دست می­‌دهند و یا اینکه در همان مراحل اولیه از روان‌­درمانی و دریافت مشاوره صرف نظر می‌کنند؛ زیرا روانشناس به شکلی مسئله و حل آن را برای آنان تبیین می­‌کند که آنان ناخودآگاه تصور می‌­کنند اگر بخواهند از این مشکل رهایی بایند لازم است دیگر به اعتقادات دینی و مذهبی خود پایبند نباشند. این در حالی است که روانشناس باید بتواند مشکل فرد را برطرف کند نه اینکه مشکلی بر مشکلات قبلی او با بی‌­دین نمودن او بیفزاید و بر آسیب‌­های روحی روانی او دامن بزند.

نتیجه­‌گیری

با توجه به نکاتی که گفته شد به نظر می­‌رسد علم روانشناسی نیازمند بازنگری اساسی است و این امر می­‌بایست در همان بدو ورود روانشناسی به کشور مطمح نظر اندیشمندان متعهد و متدین قرار می­‌گرفت که این مهم محقق نشد و این به دلیل این بود که کارداری این علم در اختیار عده‌­ای از اندیشمندان بی‌­دغدغه و غرب­‌گرا بود که فرمان آن را به سمت و سوی درستی سوق ندادند و امروزه رسالت اصلی دانش‌­آموختگان متعهد این رشته در کشور ایجاد تغییرات لازم در روانشناسی و بومی­‌سازی آن متناسب با فرهنگ ایرانی اسلامی است.

[1] case study