زنگ خطر دیپلماسی منفعلانه در قبال کشورهای غربی و ایالات متحده آمریکا
توازن و ابتکار را می‌توان به عنوان دو ویژگی مهم در یک سیاست خارجی موفق محسوب کرد. مقصود از توازن، بهره‌گیری از ظرفیت‌هایی است که در روابط با کشورهای مختلف و نه فقط کشورهایی خاص مورد توجه قرار می‌گیرد. ابتکار نیز به کنشگری فعال یک دولت در عرصه بین‌المللی بازمی‌گردد که مستلزم رصد کامل فضای بین‌المللی و انجام اولین اقدام در حوزه‌های مختلف است؛ به نحوی که سایر کشورها در تناسب با آن کشور سیاست خارجی خود را تنظیم کنند. میزان قدرت یک کشور و تسلط آن بر حوزه‌های استراتژیک از جمله لوازم مهم در سیاست خارجی دارای ابتکار است.
توازن و ابتکار را می‌توان به عنوان دو ویژگی مهم در یک سیاست خارجی موفق محسوب کرد. مقصود از توازن، بهره‌گیری از ظرفیت‌هایی است که در روابط با کشورهای مختلف و نه فقط کشورهایی خاص مورد توجه قرار می‌گیرد. ابتکار نیز به کنشگری فعال یک دولت در عرصه بین‌المللی بازمی‌گردد که مستلزم رصد کامل فضای بین‌المللی و انجام اولین اقدام در حوزه‌های مختلف است؛ به نحوی که سایر کشورها در تناسب با آن کشور سیاست خارجی خود را تنظیم کنند. میزان قدرت یک کشور و تسلط آن بر حوزه‌های استراتژیک از جمله لوازم مهم در سیاست خارجی دارای ابتکار است.
دیپلماسی موفق نیز به عنوان فن اداره سیاست خارجی از طرق مسالمت‌آمیز، مستلزم بکارگیری ابتکار و توازن است (قوام، 1370: 215). آنچه در این یادداشت به آن توجه می‌شود انفعال دستگاه دیپلماسی ایران در قبال کشورهای غربی و آمریکا است که این دستگاه را در معرض آسیب‌پذیری قرار می‌دهد. اگرچه توازن نیز از اهمیت ویژه‌ای در این عرصه برخوردار است و برخی بر این باورند که سیاست نگاه به شرق با محدودیت‌ها و موانع متعددی روبه‌روست که از جمله آنها می‌توان به فشارهای آمریکا بر کشورهای آسیایی برای عدم توسعه همکاری با ایران اشاره کرد (دهقانی فیروزآبادی، 1388: 526). مقصود از دستگاه دیپلماسی در این یادداشت مجموعه‌ای از تصمیم‌گیران و مجریان در عرصه سیاست خارجی با محوریت وزارت امور خارجه است.
رصد و تحلیل رویدادهای مختلف در حوزه مناسبات ایران و آمریکا، چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب حاوی مسئله مهمی تحت عنوان دیپلماسی منفعلانه در قبال غرب و مخصوصاً آمریکا است. اگرچه بعد از انقلاب توفیق زیادی در کاهش انفعال حاصل شده و مخصوصاً در ابعاد نظامی و امنیتی دستاوردهای بزرگی پدید آمده است؛ اما کماکان دیپلماسی چنین آسیبی را با خود به همراه داشته و هم‌اکنون نیز دارد. این امر تنها به رویکرد دولت‌های مختلف بازنمی‌گردد، بلکه نوعی آسیب نهادینه شده است که حتی رویکردهایی که تعامل با غرب را مشروط می‌کنند نیز به صورت ناخودآگاه با خود به همراه دارند.
مقصود از دیپلماسی منفعلانه رویکردی واکنشی و نه کنشی در مناسبات ایران با کشورهای غربی و آمریکا است. وجه مشترک تمامی اقدامات در این مناسبات، ماهیت انفعالی و واکنشی دستگاه دیپلماسی است که پویایی و ابتکار را از آن گرفته و در تنظیم مناسبات، وابسته به اقدامات کشورهای غربی و آمریکا می‌کند. این موضوع دیپلماسی ایران را چه در موضوع و چه در ابزارهای مختلف وابسته به محاسبات این کشورها کرده و نوعی دیپلماسی تبعی را به همراه می‌آورد.
نمونه مهم این امر را می‌توان در مواجهه دستگاه دیپلماسی دولت یازدهم و دوازدهم با مذاکرات هسته‌ای و انعقاد برجام دانست. در این دوران اتفاقات مختلفی پدید آمد و مذاکرات هسته‌ای دچار نوسانات شدیدی شد. انعقاد برجام در دوران اوباما و خروج یکجانبه ترامپ از آن را می‌توان به عنوان نقاط عطف در این زمینه محسوب کرد. اکتفا به فشارهای رسانه‌ای از سوی دیپلمات‌های ایرانی و نگرفتن ضمانت اجراهای مطمئن در راستای اجرای برجام دو نمونه مهم از انفعال در فرایند مذاکرات هسته‌ای و انعقاد برجام است.
اوج دیپلماسی منفعلانه در این دوران به سردرگمی دستگاه دیپلماسی در قبال خروج یکجانبه ترامپ از برجام بازمی‌گشت. بررسی مواضع و اقدامات مسئولان دستگاه دیپلماسی در آن دوران حاکی از باورپذیری سخت این خروج برای آنان بود؛ چرا که با تصوری غیرواقعی آمریکا را متعهد به برجام دانسته و خروج آن را تقریباً محال فرض می‌کردند. این وضعیت آمریکا را در موقعیتی برتر قرار داد و دستگاه دیپلماسی ایران را آسیب‌پذیر کرد؛ در حالی که دستگاه دیپلماسی با اقدامی هوشمند می‌توانست آمریکا را در جایگاه متهم و خود را در جایگاه مطالبه‌گری قرار دهد.
اگرچه دستگاه دیپلماسی در دولت سیزدهم توازن در سیاست خارجی را به عنوان شعار خود مطرح کرده است؛ اما کماکان در معرض آسیب انفعال و رویکردی واکنشی نسبت به غرب و آمریکا قرار دارد. با توجه به مطالبی که در قسمت‌های قبلی بیان شد، مواضع، اظهارات و اقدامات دستگاه دیپلماسی یک دولت در راستای تعامل مشروط یا بدون شرط با غرب دلیلی بر مواجهه فعالانه یا منفعلانه نیست. بر همین اساس نیز نباید تنها به موضع‌گیری یا محکومیت اقدامات و رویکردهای غلط غرب پرداخت و لازم است با دیپلماسی هوشمندانه و استفاده از طیف وسیع ابزارها، غرب و آمریکا را در حوزه‌های مختلف پاسخگو کرد.
منابع:
- قوام، سید عبدالعلی. (1370)، اصول سیاست خارجی و سیاست بینالملل، تهران: انتشارات سمت، چاپ بیست و سوم، 1397.
- دهقانی فیروزآبادی، سید جلال. (1388)، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران: انتشارات سمت، چاپ هشتم، 1396.
هسته تعاملات فرامنطقه‌ای اندیشکده
