مروری کوتاه بر تحولات جمعیتی

    نرخ باروری

نرخ باروری کل کشور در سال 1365 معادل 1/7 و نرخ رشد جمعیت معادل 9/3 درصد بوده است. با این حال، طی سرشماری در دهه­‌های بعد، این روند کاهنده و نگران­‌کننده شده است؛ به­‌گونه­‌ای که نرخ باروری کل کشور به 96/2 در سال 1375 ،9/1 در سال 1385 ،87/1 در سال 1390 کاهش یافته و در سال ابلاغ سیاست­‌های کلی جمعیت (سال 1393) نرخ باروری کل 03/2 ثبت شده و در سال­‌های پس از ابلاغ سیاست­‌های کلی جمعیت (1394 تا 1398) به ترتیب 09/2، 11/2 ،1/2 ،2 و در سال 1398 به 8/1 تنزل یافته است. نرخ رشد جمعیت نیز در سال 1375 معادل 9/1 درصد، سال 1385 معادل 6/1 درصد، سال 1390 معادل 3/1 درصد و سال 1395 معادل 24/1 درصد شده که نشان­‌دهنده­‌ی روندی کاهنده در نرخ رشد جمعیت است. این افت شاخص­‌های جمعیت بسیار نگران­‌کننده بوده و هشداری جدی برای سال­های آینده محسوب می­‌شود. از این جهت، طبق اصل 110 قانون اساسی که رهبری مسئولیت تعیین و ابلاغ سیاست­‌های کلی نظام را عهده‌­دار هستند، ایشان در اردیبهشت 1393 سیاست­‌های کلی جمعیت را، به­‌عنوان یکی از مهم­ترین سیاست­‌های کلی نظام، در قالب 14 بند ابلاغ کردند. در این سیاست­‌های کلی، از یک­سو بر پویایی، بالندگی و جوانی جمعیت کنونی کشور به­‌عنوان فرصت و امتیاز تأکید و تصریح شده که عامل جمعیت دارای نقش ایجابی در پیشرفت کشور است. از سوی دیگر بر جبران کاهش نرخ رشد جمعیت و نرخ باروری سال­‌های گذشته تأکید شده است .

    اندیشه فرزند کمتر زندگی بهتر

اندیشه­‌ی فرزند کمتر زندگی بهتر در پی اجرای الگوهای توسعه‌­ی غربی از اواخر دهه­‌ی شصت به بعد با اقدامات دولتی به طور جدی به کانون خانواده­‌های ایرانی راه یافت که به طرح و ادعای تومای مالتوس – کشیش و اقتصاددان انگلیسی – در سال 1798 تکیه داشت. وی معتقد است جمعیت جهان روزی به مرز انفجار خواهد رسید و از حد منابع غذایی زمین پیشی خواهد گرفت. به حساب مالتوس جمعیت جهان که در سال 1950، 5/2 میلیارد تن بود در سال 2000 از 6 میلیارد خواهد گذشت. مالتوس عقیده داشت منابع غذایی جهان محدود و میزان آن در حد ثابتی است و انسان‌­ها باید خود را با آن سازگار کنند. به دنبال این پیش­‌بینی، شعار فرزند کمتر زندگی بهتر مورد توجه قرار گرفت. این شعار ابتدا با برنامه­‌ی تنظیم خانواده در سال 1340 به عنوان نخستین برنامه­‌ی کنترل جمعیت در ایران از سوی دولت وقت به سطح رسانه­‌ها و جامعه راه یافت و آموزش آن به صورت جدی در سطح دانشگاه‌­ها آغاز شد. سپس با انجام سرشماری در دهه­‌ی 60 مشخص گردید روند افزایش جمعیت منجر به انفجار جمعیت خواهد شد. به دنبال هشدار کارشناسان، سیاست کنترل موالید باز هم مطمح نظر قرار گرفت و دولت در سال 1368 برنامه­‌ای با عنوان تنظیم خانواده ابلاغ نمود که بر اساس آن وزارت­‌های بهداشت، آموزش عالی و آموزش و پرورش و همچنین صدا و سیما مسئولیت اجرای سیاست­‌های گوناگونی را جهت به منظور فرهنگ­سازی برای کنترل جمعیت به عهده گرفتند و در سال 1369 شورایی به نام شورای تحدید موالید در وزارت بهداشت ایجاد شد و یک سال بعد اداره‌­ی کل تنظیم خانواده و جمعیت در این وزارت­خانه تشکیل گردید و در نهایت در سال 1372 قانون تنظیم خانواده به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید که در آن سیاست­‌های تشویقی و تنبیهی برای کنترل جمعیت پیش­‌بینی شد. با اجرای سیاست تنظیم خانواده و ترویج شعار فرزند کمتر زندگی بهتر، نرخ رشد انفجارآمیز جمعیت ایران به طور قابل ملاحظه­‌ای کاهش یافت و این روند در سرشماری 1375 کاملاً مشهود بود. همچنین در آغاز دهه­‌ی 90 و با مشخص شدن نتایج عمومی سرشماری نشان داد که روند کاهش جمعیت از پیش­‌بینی­‌ها هم بیشتر بوده به گونه­‌ای که رشد جمعیت ایران طی یک دوره­‌ی پنج ساله به 3/1 درصد کاهش یافت. این بزرگترین میزان کاهش باروری بود که تا به حال به ثبت رسیده بود.

زندگی بدون فرزند نتیجه‌­ی اندیشه­‌ی فرزند کمتر، زندگی بهتر

هر چند در ابتدا هدف از طرح شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر ایجاد یک سیاست برای کنترل جمعیت و افزایش رفاه اجتماعی مردم بود ولی رفته­‌رفته تک­‌فرزندی و کم‌­فرزندی محبوبیت پیدا کرد؛ بدین روی، شعار داده شده با سیاست­‌های تنظیم خانواده در کنار آموزش‌­های پنهان و آشکار، از عوامل مهمی بود که موجب کاهش تمایل زوج‌­های جوان به داشتن فرزند شد، به‌­گونه‌­ای که امروزه برخی از خانواده‌­های ایرانی معتقدند: فرزندآوری زندگی ما را به خطر می‌­اندازد. در نتیجه با افتخار می­‌گویند ما زندگی بدون فرزند را انتخاب کرده­‌ایم.