نقش آمار تجارت در سیاست‌گذاری تجارت خارجی

اندیشکده‌ رهیافت؛ یکی از ابزارهای لازم و ضروری برای سیاست‌گذاری درست در عرصه‌ی تجارت خارجی کشور، آمار صحیح، قابل‌دسترسی، به‌روز و جامع است. آمار جامع و درست علاوه بر آن‌که به سیاست‌گذاران تجارت خارجی در مراحل مختلف سیاست‌گذاری کمک می‌کند تا ابعاد مختلف و نقاط قوت و ضعف تصمیمات خود را به‌صورت روشن دریابند؛ در گام بعد به نهادهای مجری و بعدتر از آن به سرمایه‌گذاران و شرکای بخش خصوصی در راستای تصمیم‌گیری درست و بهینه، یاری می­‌دهد.

تجارت خارجی یکی از مهم‌­ترین حوزه‌­های اقتصادی یک کشور است پس بی­‌شک سیاست­‌گذاری برای آن نیز از پیچیدگی خاصی برخوردار است. این پیچیدگی در کشور ما وقتی بیشتر می­‌شود که علاوه بر عدم دسترسی به آمار صحیح و جامع، متولی خاصی نیز برای تهیه‌ی آن وجود ندارد. سازمان­‌هایی از قبیل گمرک جمهوری اسلامي ايران، سازمان توسعه تجارت ايران، مرکز آمار ايران، وزارت امور اقتصادی و دارايي و بانک مرکزی جمهوری اسلامي ايران، درست همانند امر سیاست‌گذاری تجارت خارجی خود را متولی امر انتشار آمار تجارت خارجی نیز می­‌دانند. این امر به دفعات رخ داده که آمار منتشر شده از سوی تمامی این نهادها با یکدیگر تفاوتی آشکار داشته­‌اند.

آنچه که در این مطلب در پی پاسخ دادن به آن هستیم، این است که متولی اصلی انتشار آمار تجارت خارجی کشور کیست. در ادامه با بازخوانی تجربیات کشورهای موفق در امر یگانه‌­سازی مرجع انتشار آمار با تکیه بر گزارش مرکز پژوهش­­­‌های مجلس شورای اسلامی چرایی پاسخ به پرسش پژوهش را روشن خواهیم نمود.

نظام آمار بازرگانی در ایران

در این بخش به بررسی اجمالی عملکرد نهادهای متولی در امر انتشار آمار تجارت خارجی در کشور خواهیم پرداخت.

1- گمرک جمهوری اسلامی ايران

گمرک جمهوری اسلامي ايران، اصلي­‌ترين بخش از آمارهای بازرگاني خارجي را تهیه و منتشر مي­‌کند که در واقع آمارهای مربوط به تجارت کالايي است. در بخش آمار در درگاه اينترنتي رسمي گمرک جمهوری اسلامي ايران، سه دسته‌بندی کلي برای آمارها ارائه شده است:

الف) آمار سالیانه که در آن عملکرد تجارت کالايي کشور برحسب طبقه‌بندی‌های مختلف در دو بخش اصلي صادرات و واردات ارائه شده است و در کنار اين دو بخش، بخشي تحت عنوان «تجارت چمداني» نیز وجود دارد که آمار جمعي تجارت چمداني کشور را ارائه مي­‌کند. در دسته‌بندی که برای دو بخش صادرات و واردات ارائه مي­‌شود، آمارهای تجارت کالايي در قالب فرمت Excel و برحسب پنج بخش «خودرو و قطعات»، «کشور»، «گمرک»، «گمرک کشورـ تعرفه ـ ماه» و «تعرفه» ارائه مي­‌شوند.

ب) تعرفه نیز که در آن آمار ارزش ريالي دلاری و وزن صادرات و واردات و برحسب کدهای تعرفه هشت رقمي (کدهای سیستم هماهنگHS[1]) ارائه مي­‌شود که ارزشمندترين بخش از آمار گمرکي است، چرا که بسیاری از آمارهای کلان بازرگاني خارجي را مي­‌توان با پردازش اطلاعات گمرکي از اين آمار به دست آورد. از نقاط ضعف این بخش می­‌توان به این امر اشاره کرد که آمار مربوط به نحوه­­‌ی حمل کالای تجاری يا استان تولید کالا که تا سال 1391 در دسترس است، اما از سال 1392 به بعد گزارش نشده‌­اند. همچنین آمار مربوط به ترانزيت، مناطق آزاد و تردد مسافرين نیز تا سال 1391 ارائه شده‌­اند، اما بعد از آن در دسترس نیستند.

ج) اطلاعات آمارهای مقدماتي ماهیانه تجارت خارجي و نیز آمارهای روزانه به صورت برخط و آزاد ارائه می­‌شوند. در بخش آمارهای روزانه، به اين نکته اشاره شده است که «در راستای اجرای قانون انتشار و دسترسي آزاد به اطلاعات، اطلاعات تجارت خارجي به صورت روزانه در دسترس هم‌وطنان قرار خواهد گرفت.» در همین راستا سامانه گزارشات روزانه آمار تجارت خارجي در راستای اجرای سیاست­های کلي اقتصاد مقاومتي و شفاف­سازی اقتصاد و سالم­سازی آن و راه‌اندازی پنجره واحد تجارت فرامرزی مطابق بند «ج» ماده (38) «قانون رفع موانع تولید رقابت­پذير و ارتقای نظام مالي کشور» و نیز قانون انتشار و دسترسي آزاد به اطلاعات راه‌اندازی شده است که به صورت روزانه اقدام به انتشار اطلاعات آمار مقدماتي تجارت خارجي نموده است. اين گزارشات شامل بیست قلم عمده کالا، کشور و گمرک است که به صورت روزانه ارائه مي­شوند. شايان ذکر است که آمارهای روزانه به صورت سرجمع و بر حسب مقاصد صادراتي و مبادی وارداتي ارائه مي­شوند و در آن‌ها نوع کالای مبادله شده ذکر نمي­شود. اگر چه آمارهای مذکور با يک وقفه حدوداً یازده ماهه در دسترس هستند، با اين حال ارائه روزانه آمارهای تجارت خارجي در صورتي که بتواند تداوم داشته و بانک اطلاعات مستمری را پایه‌گذاری کند، برای مديران بازرگاني، سیاست‌گذاران و کارآفرينان کشور بسیار ارزشمند خواهد بود، چرا که روند بازرگاني خارجي کشور را مشخص مي­کند.

2- سازمان توسعه تجارت ايران

انتشار آمار و برخي از گزارش­های آماری تجارت خارجي توسط دفتر برنامه­ريزی، آمار و پژوهش­های تجاری سازمان توسعه تجارت صورت مي­گیرد. عملکرد سالیانه تجارت خارجي، علاوه بر ارائه آمار عملکرد بازرگاني خارجي مبتنی بر آمارهای ارائه شده توسط گمرک، برخي از شاخص­های تحلیلي نیز ارائه مي­شود. به طور مشخص، صادرات غیر نفتي کالايي برحسب میعانات گازی، پتروشیمي، صنعت، فرش و صنايع­دستي و معدن ارائه مي­شود.

همچنین اقلام عمده صادراتي و وارداتي برحسب کدهای تعرفه هشت رقمي و چهار رقمي و نیز فصل­های کتاب تعرفه ارائه شده است. همچنین آمار صادرات و واردات برحسب بیست شريک اول تجاری کشور نیز ارائه مي­شود. از جمله تقسیم­بندی­های مربوط به صادرات و واردات که توسط سازمان توسعه تجارت ارائه شده، تقسیم‌بندی واردات کالا برحسب مصرفي، واسطه­ای و سرمايه­ای است که در گزارش­های عملکرد سالیانه ارائه مي­شود. يکي ديگر از آمارهايي که توسط اين سازمان ارائه مي­شود، آمار صادرات خدمات است. در مجموع می­توان گفت آمار منتشر شده از سوی سازمان توسعه تجارت، نه در فرمت و در قالب مناسب و نه در زمان­بندی درستی ارائه می­شوند؛ علاوه بر آن اثری از ارائه شاخص­های تحلیلي تجارت نظیر تجارت در محصولات فناورانه، شاخص­های تمرکز تجاری، اکمال تجاری و … دیده نمی­شود.

3- بانک مرکزی

بانک مرکزی نیز مانند ساير بانک­های مرکزی دنیا، در کنار انجام وظايف و امور معمول خود، اقدام به تهیه و انتشار آمارهای اقتصادی مي­کند. يکي از اين آمارها مربوط به بخش تجارت خارجي است که توسط اين بانک منتشر مي­شود. در سامانه بانک اطلاعات سری زماني بانک مرکزی، در ذيل «بخش خارجي» آمارهای تجارت خارجي در دو بخش «موازنه پرداخت­ها» و «بازرگاني خارجي (گمرکي)» ارائه مي­شود. در بخش موازنه پرداخت­ها، آمارها در دو استاندارد شماره 4 و شماره 5 ارائه مي­شوند که در آن‌ها آمار کلي صادرات نفت و گاز، صادرات غیرنفتي و واردات ارائه مي­شود. اين آمارها به صورت سالیانه در دسترس هستند و آمارهای فصلي يا ماهیانه از اين شاخص­ها در اين سامانه در دسترس نیستند.

هر چند برخلاف دو سازمان قبل آمارهای ارائه شده دارای فرمت و قالب مناسبی است اما عدم تطابق آمارهای صادرات و واردات با يکديگر، عدم ارائه شاخص قیمت کالاهای وارداتي و عدم ارائه آمارهای ماهیانه يا حداقل فصلي مربوط به تجارت خارجي از نقاط ضعف آن است.

4- مرکز آمار ایران

مرکز آمار ايران نهادی تخصصي است که وظیفه اصلي آن تهیه و انتشار آمار است. بر اين اساس، اين نهاد نیز برخي از آمارهای مربوط به بازرگاني خارجي کشور را منتشر مي­کند. در درگاه اينترنتي اين مرکز در بخش «داده‌ها و اطلاعات آماری»، در گروه «بازرگاني و کسب‌وکار» و در بخش «صادرات و واردات» مي­توان جداول مختلفي را که آمارهای صادرات و واردات را ارائه مي­کنند، مشاهده کرد. نکته مثبت اين آمارها اين است که همگي در فرمت مناسب Excel ارائه شده­اند که کار و پردازش آمارها را بسیار تسهیل مي­کند. مرکز آمار ايران با استفاده از آمارهای اولیه گمرک، طبقه­بندی­های مناسبي از آمارهای بازرگاني خارجي ارائه کرده است. از جمله اينکه آمارهای صادرات و واردات به صورت فصلي برحسب ارزش ريالي و دلاری برحسب طبقه‌بندی ISIC تا چهار رقم، کدهای CBEC و کدهای چهار رقمي 1CPC ارائه شده است که در ساير نهادهای منتشر کننده آمار بازرگاني در دسترس نیستند. همچنین آمارهای صادرات و واردات برحسب مصرفي، سرمايه­ای و واسطه­ای به صورت جزئي و برحسب کدهای HS دو رقمي نیز ارائه شده است که اين نیز مختص مرکز آمار ايران است و در ساير نهادهای منتشرکننده آمار بازرگاني خارجي قابل دسترسی نیست.

علاوه بر بانک مرکزی و مرکز آمار ايران، معاونت اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارايي، به طور مشخص، دفتر مطالعات بازارهای مالي و بازرگاني، آمارهای تجارت خارجي کشور را در قالب طبقه­‌بندی­‌های مختلف ارائه مي­‌کند. این طبقه‌­بندی­‌ها عبارت‌اند از: استاندارد صنعتي، طبقه­‌بندی محوری محصولات، استاندارد تجارت بین‌المللی، رده­‌های عمده اقتصادی، طبقه‌بندی کلاس اساسي کالاها (مصرفي، واسطه‌ای و سرمايه­‌ای) و در نهایت طبقه­‌بندی بر اساس سطح تکنولوژی. بنا بر گزارش مرکز پژوهش­‌های مجلس، با توجه به ضعف ساير دستگاه­‌های منتشرکننده آمارهای تجاری از لحاظ عدم ارائه طبقه‌بندی‌های متنوع آمارهای تجاری که برای تحلیل و فهم روند ترکیب تجارت خارجي کشور مفید هستند، اين بانک اطلاعاتی در سطحي بالاتر قرار داشته و از اين نظر اقدامي قابل قبول و مثبت است. از نقاط ضعف آمار ارائه شده از سوی این مرکز می­‌توان به به‌روز نبودن آن‌ها و عدم ارائه در قالب داشبوردی مناسب اشاره کرد.

تجربه کشورهای پیشرو در ارائه آمار تجارت خارجی

الف – کشورهای شرق آسیا

در این کشورها به طور معمول آمارها توسط متولی اصلی تجارت خارجی که ممکن است وزارت بازرگانی یا سازمان گمرک باشد، منتشر می­‌شوند. این آمارها اغلب بر اساس کدهای HS، طبقه­‌بندی ) (SITC[2] و در فرمت مناسب و قابل برداشت که اغلب به صورت[3]CSV است ارائه می­‌شوند. این آمارها اغلب به صورت ماهیانه و با کمترین وقفه و بر اساس شرکای تجاری ارائه مي­‌شوند.

ب – اتحادیه اروپا

اداره آمار اتحاديه اروپا آمارهای مختلف اقتصادی از جمله آمارهای مربوط به تجارت خارجي کشورهای عضو اين اتحاديه را منتشر مي­کند.[4] نگاهي به آمارهای منتشر شده مشخص مي­کند که اطلاعات آماری برحسب شرکای تجاری و برحسب کدهای HS با وقفه حداقلي در سطح هر يک از کشورهای عضو اتحاديه اروپا و به صورت ماهیانه در دسترس است. این آمارها به صورت سالیانه و در برخي از موارد ماهیانه ارائه مي­شود و فرمت ارائه آمارها به صورت Excel است. از نظر تنوع طبقه­بندی­های اطلاعاتی چه در سطح کالا و چه در سطح خدمات از جزئیات بالایي برخوردار است که از اين نظر اطلاعات ارائه شده از سوی اين اتحاديه را در سطح بالاتری از ساير کشورهای جهان قرار مي­دهد.

متولی اصلی ارائه آمارهای تجارت خارجی در کشور کیست؟

چنان که گفته شد اصلی‌­ترین تفاوت میان ایران با سایر کشورها نبود متولی واحدی در زمینه ارائه آمار تجارت خارجی است که متأسفانه منجر به اختلافات و خطاهای فاحش آماری می­‌شود. اختلافات آماری مي­‌تواند ناشي از تفاوت در نمونه مورد بررسي، تفاوت در روش­‌ها يا تفاوت در تعاريف باشد. از آنجا که آمارهای خام تجارت کالایي همگي از طريق گمرک تهیه مي­‌شوند، لذا داده­‌های خام يکساني در اختیار گمرک يا ساير نهادهای آماری است که هر کدام طبقه‌بندی‌های مختلف و مخصوص به خود را از آمارها ارائه می­‌کنند. از اين رو، اختلافات آماری عمدتاً ناشي از روش‌­ها يا تعاريف متفاوت است؛ از مصادیق آن می‌توان به طبقه‌­بندی صادرات غیر نفتي که توسط گمرک و بانک مرکزی ارائه می‌شود اشاره کرد.

منظور از خطای آماری نیز ارزش­گذاری غیر واقعي عملیات تجاری کالاها است. يکي از عواملي که ممکن است زمینه شکل­‌گیری خطا در اندازه‌­گیری ارزش واقعي کالای تجاری را فراهم کند، فرآيند ارزش­‌گذاری کالای تجاری در گمرکات دانست. آنچه که پیرامون اختلاف و خطاهای آماری گفته شد در داخل کشور باعث سردرگمی سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی است و در خارج از کشور ره‌آوردی جز بی سر و سامان نشان دادن اوضاع اقتصادی کشور ندارد.

نتیجه‌گیری

• توسعه و تکمیل نظام آمار بازرگاني خارجي با محوريت سازمان توسعه تجارت ايران که بر اساس قانون متولی اصلی سیاست­گذاری تجارت خارجی در کشور است.
• انتشار منظم آمارهای تجارت خارجي با وقفه کوتاه و برحسب تواترهای کمتر از يک سال (ماهیانه يا حداقل فصلي).
• ارائه‌ی آمارها در قالب­های مناسب از جمله Excel و به صورت يک داشبورد اطلاعاتي منظم.
• انتشار داده­های آماری بر اساس استانداردهای بین‌المللی مانند SITC و ISIC.

منابع

مرکز پژوهش‌های مجلس، دفتر مطالعات اقتصادی (1399)، آسیب‌شناسی تطبیقی آمار تجارت

خارجی در ايران.

www.miti.gov.my

www.customs.go.jp

www.ec.europa.eu

[1] – سیستم کدگذاری و توصیف هماهنگ کالا

1- طبقه‌بندی استاندارد تجارت بین‌المللی

[3] – Comma Separated Values

[4] – https://ec.europa.eu/eurostat/home