بخش نفت و گاز در کشور ازجمله بخش‌های کلیدی اقتصاد کشور است که به دلیل اهمیت فراوان آن، برخی از بندهای مهم سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی را به خود اختصاص داده است. بندهای ۱۳، ۱۴، ۱۵ و ۱۸ این سیاست‌ها به طور مستقیم به مسائل مختلف این بخش پرداخته است. سیاست‌های ابلاغی رهبر معظم انقلاب اسلامیمدظله‌العالی در بندهای چهاردهم و پانزدهم بر دو اصل «افزایش ذخایر راهبردی نفت و گاز کشور و توسعه ظرفیت‌های تولید» و «برداشت صیانتی از منابع» تأکید دارد. این دو اصل از مهم‌ترین مسائل این حوزه بوده و شرط رفتار بهینه در قبال مخازن نفت و گاز محسوب میشود.
تبیین مفاهیم تولید صیانتی
«برداشت بهینه در خلال عمر مخزن» را تقریباً می‌توان مترادف «تولید صیانتی» از مخزن دانست هرچند که معمولاً تعریف واحدی از تولید صیانتی وجود ندارد. تولید صیانتی در خلال عمر مخزن، روندی از تولید است که هماهنگ با حداکثرسازی ارزش اقتصادی مخزن و رعایت منافع نسل فعلی و نسل‌های آینده باشد؛ بنابراین، تولید صیانتی مفهومی پویاست زیرا تولید فردای ما از مخازن نفتی تابعی از کمیت و کیفیت تولید امروز ما از همان مخازن است. مخازن نفتی صرفاً انباشتی از نفت نیست که برداشت یا بازیافت روزانه ما تابعی از تقاضا، قیمت و پیشرفت‌های فنی در استخراج نفت باشد بلکه علاوه بر این‌ها، حجم برداشت و سرعت تخلیه نیز نقش بسیار کلیدی در بهینگی برداشت در خلال زمان ایفا می‌کند. ازاین‌رو، الگوهای مناسب و پویای «مدیریت بهینه مخازن» که باتوجه‌به ویژگی‌های سنگ مخزن و سیال درجا و مبتنی بر ملاحظات دقیق در شبیه‌سازی رفتار مخازن طراحی میشود، چارچوب اصلی بازیافت بهینه یا تولید صیانتی از مخازن است. [1] در قانون نفت مصوب سال ۱۳۹۰ نیز تولید صیانتی بدین صورت تعریف شده است: «تولید صیانت شده از منابع نفت، کلیه عملیاتی است که منجر به برداشت بهینه و حداکثری ارزش اقتصادی تولید از منابع نفتی کشور در طول عمر منابع مذکور میشود و باعث جلوگیری از اتلاف ذخایر در چرخه تولید نفت بر اساس سیاست‌های مصوب می‌گردد». [2] در این بند از قانون، جلوگیری از اتلاف ذخایر در چرخۀ تولید نفت جزئی از مفهوم تولید صیانتی در نظر گرفته شده است که می‌تواند گسترۀ مفهومی این تعریف را افزایش دهد.
در شرایط عادی (عدم وجود تحریم) و با درنظرگرفتن وضعیت مخازن توسعه‌یافته و آماده به تولید، سطح تولید بهینه و ممکن نفت خام کشور حدود ۳ میلیون تا ۳ میلیون و 100 هزار بشکه در روز است. مهم‌ترین اولویت در سیاست‌های نفت باتوجه‌به به اصل تأمین منافع ملی در بلندمدت، استمرار تولید در همین سطح برای حداکثر دو نسل دیگر است. تحقق این هدف جز از طریق اجرای صحیح برنامه‌های تثبیت فشار و فشارافزایی منطبق با ویژگی‌های هر یک از مخازن کشور امکان‌پذیر نخواهد بود. ازاین‌رو، ازدیاد برداشت در صدر اولویت‌ها در قراردادهای نفتی قرار می‌گیرد. ضریب بازیافت عبارت است از نسبت ذخایر اثبات‌شده به حجم کل نفت در جا. به‌عبارت‌دیگر، درصدی از «نفت در جای اولیه» که می‌توان آن را با روش‌های بازیافت اولیه (تخلیه طبیعی)، بازیافت ثانویه و بازیافت ثالثیه استحصال نمود، اصطلاحاً ضریب بازیافت نام دارد. به مجموع بازیافت‌های اولیه، ثانویه و ثالثیه اصطلاحاً ذخایر اثبات‌شده می‌گویند. در خلال صدسال گذشته، برداشت از اکثر مخازن نفتی کشور به‌صورت تخلیه طبیعی، یعنی جابه‌جایی نفت با فشار طبیعی مخزن بوده است. [3]
جایگاه تولید صیانتی در اقتصاد اسلامی
در اقتصاد اسلامی شیوه‌های تولیدی که با بهداشت و حفظ محیط‌زیست تناسب ندارد و سلامت دیگران را در معرض خطر جدی قرار میدهد ممنوع و ضمانت‌آور است. اصولاً هرگونه شیوۀ تولید که موجب پدیدآمدن نقص یا عیبی در افراد شود عامل آن ضامن بوده و از آن منع می‌گردد. استفاده از منابع طبیعی نیز در تولید باید به‌گونه‌ای باشد که حکومت اسلامی را در ادوار آتی تاریخ نسبت به جوامع دیگر دچار ضعف و کمبود قدرت ننماید. [4] مکتب اقتصادی اسلام که بسترساز اقتصاد مقاومتی است، مبتنی بر اصولی که طراحی نموده است مسئلۀ تولید صیانتی در بخش نفت و گاز را بسیار حائز اهمیت می‌داند. به بیان دیگر، اسلام شیوه‌های ضرر رسان به محیط‌زیست و بلکه مهم‌تر از آن، شیوه‌هایی که در کوتاه‌مدت یا بلندمدت حکومت اسلامی را با چالش‌هایی در خصوص آسیب و کاهش بهره‌وری تولید از مخازن نفت و گاز مواجه میسازد ممنوع میسازد.
در اسلام مصلحت اجتماعی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. تولید کالاها و خدمات یکی از ضروریات زندگی اجتماعی است که باید طبق این معیار سنجیده شده و بر مبنای آن انجام گیرد، وگرنه نظام اجتماعی مختل میشود. این معیار بیشتر در مورد محصولات راهبردی در زمان‌های مختلف جریان پیدا می‌کند. از سویی دیگر کارایی اقتصادی آن است که علاوه بر فقدان اتلاف منابع، بهترین ترکیب مطلوب کالاها نیز تولید شود و مناسب‌ترین ترکیب از نهاده‌ها نیز مورد استفاده قرار گیرد. اسلام با حفظ اصول ارزش خود، تلاش، تولید، رشد و بهره‌وری را مورد تأکید قرار میدهد و تحقق زمینۀ متناسب، سالم و شرافتمندانۀ مادی را برای حصول به تعالی معنوی لازم می‌داند. معیار کارایی در اسلام در کنار سایر معیارها به‌خصوص رعایت مصالح اجتماعی و دینی قرار می‌گیرد؛ بنابراین آن کارایی در اقتصاد اسلامی مطلوب‌تر است که مصلحت دینی و اجتماعی در آن محقق شده باشد. [5] بخش نفت و گاز بهعنوان یکی از بخش‌های راهبردی در کشور محسوب میشود که به دلیل گره‌خوردن آن با سایر بخش‌های اقتصادی کشور، رعایت مصالح اجتماعی در آن از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. افزایش کارایی در تولید نفت و گاز بهعنوان یکی از مصالح اجتماعی ناظر به این حوزه، مستلزم رعایت اصول و معیارهای تولید صیانتی است. با این کار علاوه بر جلوگیری از اتلاف منابع و آسیب رسیدن به مخازن ارزشمند نفت و گاز، بهره‌وری تولید نیز بالاتر خواهد رفت. بدین صورت با افزایش ظرفیت تولید از چاه‌ها و میادین نفتی موجود، عمر استفاده از مخزن بالاتر رفته و رعایت عدالت بین‌نسلی بهعنوان دیگر مصلحت اجتماعی مهم در این حوزه، با قوت بیشتری پیگیری میشود.
ملاحظات رویکرد اقتصاد مقاومتی جهت تحقق تولید صیانتی
از جنبۀ تشریعی، قوانین اسلامی در بسیاری از عرصهها با اصل رشد تولید بهعنوان اصلی پذیرفتهشده در اقتصاد اسلامی سازگار بوده و شرایط را برای تحقق آن مهیا میسازد. طبیعتاً ضمانت اجرای ابزارهای تشریعی در سطح اجتماعی با دولت بوده و دولت با هدایت، نظارت و برنامهریزی، تحقق آنها را تضمین مینماید. [6] لازمۀ رشد تولید مطلوب در بخش نفت و گاز و در چارچوب اقتصاد اسلامی، افزایش کمی و کیفی تولید در این بخش است. افزایش رشد کمی و کیفی نفت و گاز مستلزم بهینه‌سازی شیوه‌های تولید بوده و دراین‌خصوص ابزارها و راهکارهای مناسبی ذکر شده است که اقتصاد اسلامی نیز از جنبۀ مکتبی همۀ ظرفیت‌ها و حمایت‌های قانونی و تشریعی خود را مصروف انجام آنها مینماید. در ذیل، برخی از نکات توصیه شده جهت تحقق تولید صیانتی در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی ذکر شده است.
توجه به مؤلفۀ حداکثر نرخ کارا (MER[1]): نرخی است که در عین حداکثرسازی بازیافت نهایی طی عمر میدان، آسیبی را به میدان نفتی وارد نمی‌کند. در میادین نفتی با حداکثر نرخ کارای پایین‌تر، میزان بازیافت نهایی به نرخ تولید بین دوره‌ای وابستگی شدیدتری دارد. نرخ یادشده توسط مهندسان نفت تعیین میشود و برای میادین مختلف، متفاوت است. به‌عبارت‌دیگر حداکثر نرخ کارا نرخی است که می‌توان نفت یا گاز را استخراج کرد بدون آنکه به انرژی طبیعی مخزن صدمه بزند. اگر نفت با نرخی بالاتر از حداکثر نرخ بازیافت کارا تخلیه شود، آنگاه فشار طبیعی مخزن کاهش می‌یابد که به کاهش حجم بازیافت نهایی از مخزن منجر خواهد شد. آنچه در تعریف این نرخ نقش اساسی ایفا می‌کند، افت غیرمنطقی فشار مخزن بوده که به طور معمول ناشی از برداشت نا بهینه از مخازن است.
توجه به مؤلفۀ افزایش بازیافت نفت (IOR[2]\EOR[3]): به روش‌های بازیافت ثانویه و ثالثیه، بهبود بازیافت نفت می‌گویند. افزایش بازیافت نفت، مجموعه‌ای از روش‌های مهندسی است که می‌تواند تولید نهایی از مخزن را در مقایسه با آنچه حاصل از نیروهای طبیعی رانش مخزن است، افزایش دهد. باتوجه‌به وضعیت مخازن نفتی کشور که نیروهای طبیعی رانش به‌صورت قابل‌ملاحظه‌ای ضعیف شده است، به‌کارگیری روش‌های افزایش بازیافت نفت باید در اولویت سیاست‌های بهرهبرداری از منابع نفتی کشور باشد. تزریق گاز به میادین نفتی ازجمله روش‌های افزایش بازیافت نفت محسوب میشود.
تأکید بر جمع‌آوری گازهای همراه: همچنان که در تعریف تولید صیانتی در قانون مصوب سال ۱۳۹۰ ذکر ۱۳۹۰ است، مقابله با اتلاف ذخایر در فرآیند استخراج نفت از مصادیق تولید صیانتی محسوب میشود. با درنظرگرفتن این مسئله می‌توان اظهار داشت به طور معمول هنگامی‌که نفت خام از چاه خارج میشود، از سبک‌ترین هیدروکربور تا سنگین‌ترین آنها را در خود دارد. متان و اتان هیدروکربورهایی هستند که در شرایط عادی طبیعت گازی شکل هستند و ازاین‌رو در اثر تثبیت فشار نفت خام از آن جدا می‌شوند و گاز همراه نفت لقب می‌گیرند. متأسفانه از دیرباز در بسیاری از حوزه‌های نفتی، گاز همراه استخراجی پس از جداسازی از سایر هیدروکربورها سوزانده میشود، درحالی‌که می‌توان راهکارهای بسیاری جهت ایجاد ارزش‌افزوده برای گازهای همراه یافت. طبعاً سوزاندن گازهای همراه نفت با مفهوم و سیاست تولید صیانتی در تعارض است. [7]
خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «وَ آتَاکُمْ مِنْ کُلِ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لاَ تُحْصُوهَا إِنَ الْإِنْسَانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ»[4] (ابراهیم/34). این آیۀ شریفه پس از آنکه موارد جانشینی انسان بر منابع ثروت جهان، نیروها و نعمتهای فراوان آن را متذکر میشود، به دو نوع انحراف در مسیر بهرهبرداری از منابع و مواهب طبیعی و تولید از آنها اشاره مینماید که یکی ظلم و دیگری کفران نعمت است؛ بنابراین در اینجاست که تولید از یکسو بهعنوان یک پدیدۀ اجتماعی و اقتصادی و از سویی بهعنوان یک مسئلۀ مکتبی اهمیت خود را نشان میدهد. در آیۀ اخیر، مراد از ظلم، توزیع ناعادلانه و ناهمسان ثروت‌های تولیدشده میان افراد جامعه است و این ستمی است که برخی افراد نسبت به دیگران انجام میدهند. همچنین مراد از کفران نعمت نیز معطل نگهداشتن مواهب طبیعی و نعمتهای الهی و عدم نوآوری در تولید و بهرهبرداری از آنها است. [8] واضح است که کاهش ضریب بازیافت نفت، افزایش تولید بدون ملاحظه و آسیب رساندن به مخزن، عدم استفادۀ بهینه از گازهایی که همراه با نفت خارج میشود و همچنین عدم رعایت ملاحظات زیست‌محیطی و نهایتاً آسیب رساندن به مناطق پیرامون میادین نفتی همگی مصادیقی است از ستم‌ورزی و کفران نعمت در قبال منابع و ثروت‌های عظیم نفتی است. در ادامه وضعیت موجود صنعت نفت کشور در خصوص رعایت ملاحظات صیانتی در تولید به‌اجمال مورد بررسی قرار می‌گیرد.
وضعیت صنعت نفت کشور ازلحاظ تولید صیانتی
حوزه‌های نفتی بزرگ ایران باتوجه‌به عمر بالا و شرایط مخزن، به تزریق گاز به میزان بسیار نیاز زیادی دارند تا قابل بهرهبرداری باقی بمانند. در صورت عدم تزریق گاز ضریب بازیافت این حوزه‌ها به شکل چشم‌گیری کاهش خواهد یافت و امکان بهرهبرداری را نزدیک به صفر می‌کند؛ بنابراین تزریق گاز در حجم بالا باتوجه‌به عدم سرمایه‌گذاری کافی در این بخش و افزایش چشمگیر مصرف گاز در بخش خانگی، حمل‌ونقل و صنعت، امکان‌پذیر نخواهد بود. در حال حاضر ضریب بازیافت در مخازن نفتی ایران حدود ۲۶ درصد است. طبق پژوهش‌های صورت‌گرفته در کشور، تزریق گاز غیر امتزاجی، مناسب‌ترین راه‌حل برای برداشت ثانویه و نگهداشت فشار اغلب میادین است؛ در ایران باوجود نزدیک به ۱۲۰ میدان نفتی که ۷۱ میدان آن فعال است، اهتمام لازم برای افزایش ذخایر قابل استحصال و اجرای عملیات بهبود/ ازدیاد برداشت نفت صورت نگرفته است. پائین بودن ضریب بازیافت مخازن نفتی و عدم اجرای کامل طرح‌های ازدیاد برداشت ازجمله تحقق نیافتن کامل اهداف برنامه‌های تزریق گاز به مخازن نفتی در سال‌های اخیر به دلیل کمبود گاز و افزایش مصرف، ازجمله تنگناها و چالش‌های مطرح بخش نفت در سند ملی راهبرد انرژی کشور است. در سند مزبور مقرر گردیده که تا پایان افق زمانی این سند، حداقل ۵ واحد درصد به ضریب بازیافت میادین نفتی کشور از طریق به‌کارگیری روش‌های ازدیاد برداشت و تولید صیانتی افزوده گردد. همچنین، بر اساس بند ث ماده ۴۸ قانون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه، وزارت نفت مکلف است به‌منظور افزایش ضریب بازیافت مخازن کشور در طول اجرای قانون برنامه به میزان ۱ درصد، در سال اول اجرای این قانون، برنامه جامع تولید صیانتی و ازدیاد برداشت از مخازن هیدروکربوری را با رعایت اولویت‌بندی مخازن به تفکیک نواحی خشکی و مناطق دریایی تهیه کند و پس از تصویب آن توسط مراجع قانونی، اقدامات لازم را به عمل آورد. در سال ۱۳۹۷، متوسط تزریق گاز به میادین نفتی با ۲۰٫۶ میلیون مترمکعب معادل ۲۲٫۹ درصد در روز کاهش نسبت به سال قبل به ۶۹٫۳ میلیون مترمکعب رسیده است. در مجموع در سال ۱۳۹۷ میزان ۷٫۵ میلیارد مترمکعب گاز کمتر به میادین تزریق شده است. این درحالی که در سال ۱۳۹۵ میزان تزریق گاز به مخازن در روز برابر با ۸۰٫۳ میلیون مترمکعب بود. همچنین متوسط تزریق آب به میادین نفتی با کاهش ۴۱٫۹ هزار بشکه در روز و یا ۱۵٫۳ درصد کاهش نسبت به سال قبل، به ۲۳۲ هزار بشکه در روز و ۸۴٫۷ میلیون بشکه آب در سال رسیده است. [9] از سوی دیگر بر اساس آمار ارائه‌شده از سوی واحد برنامهریزی تلفیقی شرکت ملی نفت ایران در سال ۱۳۹۵ مقدار بالقوه گازهای همراه برای جمع‌آوری در شرکت‌های عملیاتی نفت، روزانه نزدیک به ۴۳ میلیون مترمکعب (بیش از ۱۱۰ میلیون بشکه معادل نفت خام در سال) بوده است. [10]
باتوجه‌به وضعیت بخش نفت و گاز کشور از حیث رعایت ملاحظات ناظر به تولید صیانتی که قطعاً در وضعیت مطلوبی قرار ندارد، انجام راهکارهای موجود جهت تحقق هدف تولید صیانتی و دستیابی به راهکارهای دیگر امری ضروری است و اهمال در این زمینه چیزی جز ستم‌ورزی و کفران نعمتهای الهی نخواهد بود.
منابع و مآخذ
[1] درخشان، مسعود (۱۳۹۳)، قراردادهای نفتی از منظر تولید صیانتی و ازدیاد برداشت: رویکرد اقتصاد مقاومتی، نشریۀ مطالعات اقتصاد اسلامی، شمارۀ ۱۲ [2] قانون نفت مصوب سال ۱۳۹۰ [3] درخشان، مسعود (۱۳۹۳)، قراردادهای نفتی از منظر تولید صیانتی و ازدیاد برداشت: رویکرد اقتصاد مقاومتی، نشریۀ مطالعات اقتصاد اسلامی، شمارۀ [4] پژوهشگاه حوزه و دانشگاه (۱۳۸۷)، درآمدی بر اقتصاد اسلامی، تهران، انتشارات سمت [5] تسخیری، محمدعلی (۱۳۹۰)، اقتصاد اسلامی؛ درس‌هایی در آیین اقتصادی اسلام و مباحث تکمیلی و اصولی متعلق به مسائل معاصر، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی [6] حقیقی، نادر و خلیلیان اشکذری، محمد جمال (۱۳۹۴)، معیارهای تولید مطلوب در اقتصاد اسلامی، نشریۀ معرفت، شمارۀ ۲۱۳ [7] صیادی، محمد و خداپرست، یونس (۱۳۹۶)، اقتصاد مقاومتی در حوزۀ انرژی و نیرو، تهران، مؤسسۀ تحقیقاتی تدبیر اقتصاد [8] صدر، محمدباقر (۱۳۹۳)، اقتصاد ما، جلد دوم، ترجمۀ سید ابوالقاسم حسینی ژرفا، قم، انتشارات دارالصدر، پژوهشگاه علمی – تخصصی شهید صدر [9] ترازنامۀ انرژی ایران (۱۳۹۷)، تهران، معاونت امور برق و انرژی وزارت نیرو [10] شبکۀ اطلاع‌رسانی نفت و انرژی (۱۴۰۰)، عزم جدی دولت سیزدهم برای بستن پروندۀ جمع‌آوری گازهای مشعل، مورخ: ۱۶/۱۲/۱۴۰۰، قابل دستیابی در: shana.ir/news/454285[1]Maximom Efficient Rate
[2] Improved Oil Recovery
[3] Enhanced Oil Recovery
[4] و از انواع نعمت‌هایی که از او درخواست کردید به شما عطا فرمود و اگر نعمتهای (بی‌انتهای) خدا را بخواهید به شماره آورید هرگز حساب آن نتوانید کرد، (بااین‌همه لطف و رحمت خدا) باز انسان سخت ستمگر و کفر کیش و ناسپاس است.
