اندیشکده رهیافت؛ چیزی که محققان این عرصه از آن با عناوینی همچون «سونامی کاهش جمعیت» و یا «سیاه چاله جمعیتی» یاد میکنند. به همین دلیل برنامههایی همچون «طرح حمایت از جمعیت و تعالی خانواده» در دستور کار مسئولان قرار گرفته، حال آنکه به نظر میرسد تمرکز طرحهای مذکور بیشتر بر مسائل اقتصادی بوده و ابعاد فرهنگی کاهش جمعیت مغفول واقع شده است. در همین راستا شایسته است مقوله مصرف‌گرایی به عنوان یکی رهاوردهای فرهنگ غربی و سبک زندگی مدرن بررسی شود.
عصر مدرنیته در عرصههای مختلف زندگی بشری تحولاتی شگرف ایجاد کرد. فردگرایی، مصرف‌گرایی[1]، لذتگرایی به عنوان رهاوردهای مهم تفکر مدرن، باعث شد که انسان به طور قابل توجهی از سنتها و قواعد فرهنگی و دینی گذشته دور شده و طرحی نوین دراندازد که در آن، انسان نه تنها ارتباطی با عالم بالا ندارد، بلکه هرگونه تحمیل سنت را بر نتابد[2].
مصرف‌گرایی، اصالت دادن به مصرف و هدف قرار دادن رفاه و دارایی‌های مادی است. مصرف‌گرایی افزون بر عوامل و اثرات اقتصادی، اثرات روانی و اجتماعی نیز دارد. مصرف و شکل و شرایطی که امروزه به خود گرفته است را می‌توان به صورت روندی اجتماعی و فرهنگی که شامل نشانه‌ها و نمادهای فرهنگی است در نظر گرفت نه صرفاً روندی اقتصادی منفعت‌گرانه؛ بنابراین باید جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی مورد توجه قرار گیرد[3].
یکی از تبعات قطعی ترویج فرهنگ مصرف‌گرایی، تغییر سبک زندگی و بیمیلی به فرزندآوری و در نتیجه کاهش جمعیت است. این در حالی است که مطالعات جمعیتی اثبات می‌کند که طی سالیان آینده، روند سالمندی جمعیت ایران با سرعت و شدت بیشتری تداوم خواهد داشت. لذا زنگ خطر سالمندی جمعیت در ایران به صدا در آمده و پدیده «سونامی سالمندی ایران» ممکن است رخ دهد[4]. در این یادداشت تلاش می‌شد مهمترین علل تشدیدکننده مصرف‌گرایی موثر در کاهش جمعیت را بررسی میکنیم.
1.1. عقده‌های روانی افراد
از جمله عواملی که می‌تواند در حدوث مصرف‌گرایی انسان‌ها نقش داشته باشد، وجود برخی عقده‌های روانی در افراد است. یکی از این عقده‌های روانی، عقده‌‌ای است که بر اثر تنگ‌دستی‌ها و محرومیّت‌هایی که فرد در طول زندگی با آن دست به گریبان بوده، به‌وجود می‌آید و در شخصیت فرد، ایجاد اختلال می‌کند. در این صورت، شخص سرخورده، برای حفظ شخصیت و سرپوش گذاردن بر ناکامی‌ها و عقده‌های متراکم خود به ابزارهایی متوسل می‌شود که در روان‌شناسی از آن به “مکانیسم‌های روانی” یا “واکنش‌های دفاعی” یاد می‌شود[5]. یکی از مهمترین علت‌های تجمل‌گرایی افراطی نیز به «نحوه‌ی تصور از خود» بر می‌گردد. انسان‌هایی که تصورشان از خودشان مثبت نیست یا از عزت نفس کافی برخوردار نیستند، بیشتر از سایرین به‌سمت این رفتارهای مریض‌وارانه متمایل می‌شوند[6].
2.1. مصرف، ابزار شخصیت ساز اجتماعی
در جهان امروز، مصرف، به‌عنوان یک وسیله هویت‌ساز معرفی شده و مصرف‌کننده با مصرف و نمایش دادن کالاهای تحت تملکش، درصدد خلق و حفظ هویت خویش است. او در واقع به سمت الگوی مصرف هویت‌بخش و مصرف متظاهرانه روی آورده است. این فرهنگ دنیای جدید، که مصرف را معیار و ملاک شخصیت و کالا را وسیله هویت‌بخشی در نظر گرفته، خود، موجب افزایش مصرف و پدید آمدن نوعی مسابقه مصرف در میان افراد جوامع شده است[7]. این همان چیزی است که به صورت عامیانه به آن «چشمو هم چشمی» یا مصرف تظاهری و خودنمایی میگوییم. برخی افراد برایشان خیلی مهم است که در نظر دیگران، مد روز باشند و این باعث می‌شود که بیشتر مصرفگرا بشوند[8].
3.1. مصرف‌گرایی در رسانه‌ها
کشورهای سرمایهداری بعد از رسیدن به مرحله تولید انبوه برای جلوگیری از رکود اقتصادی و به حرکت درآوردن چرخدندههای اقتصاد کشور، نیاز به مصرف کالاها داشتند. بنابراین با انگیزه فروش بیشتر تصمیم گرفتند پدیده مصرف‌گرایی را با ابزارهای مختلف از جمله رسانه ترویج دهند[9]. تصاويري در رسانه‌ها به نمايش در ميآيد كه مصرفگرايي را تأييد ميكند. رسانه‌ها سبك زندگي و كالاهاي مصرفي را در سطحي بالاتر از هنجار واقعي يا متوسط نشان ميدهند. اين نمايشهاي رسانهای كاركردي همانند مقياس دارند كه افراد جامعه از طريق آن، دارايي و سبك زندگي شان را ارزيابي مي‌كنند. از آنجاكه افراد اجتماع ناخودآگاهانه به الگوها و منزلتهاي طبقات بالاتر از خودشان اشتياق دارند و سعي مي‌كنند به سطح بالاتر از خودشان حركت كنند، به تقليد و پيروي از نمايشها و شخصيتهاي رسانهای ميپردازند[10].
1.3.1. تبلیغات تجاری
طی سالهای اخیر پخـش آگهـيهاي تجـاري از شبكههای مختلف تلويزيوني افزایش چشمگیری یافته، به طوری که مخاطبـان ناچارند بويژه، پيش از پخش برنامه یا در حين پخش، گاهي به رغـم تمايلشان، آگهیهای بازرگاني را نيز تماشا كنند. يكي از انتقادهای اصلی درباره پخش گسترده اين دسته از پيامهای رسانهای اقناعمحور، ترويج روحيه مصرفگرايي، نهادينه شدن گرايش اینجهانی، دلبستگی به ظواهر دنيوي و غفلت از حيات آنجهاني در ميان مخاطبان است[11].
2.3.1. برنامههای سرگرمی
برنامههايي كه محتواي لذتگرايي و خوش گذراني دارند و ابعاد احساسي و عاطفي شخصيت را رشد ميدهند، بر مصرفگرايي اثر مثبت ميگذارند[12]. فيلم‌هاي تجاري و سرگرم‌كننده كه هر ساله به طور انبوه و متعدد توليد شده و در كشورهاي مختلف جهان تكثير مي‌شوند، بيشترين نقش زیادی در ترویج مصرف‌گرایی به سود اهداف حكومت غرب و به ویژه آمريكا دارند. فيلم‌هايي كه در قالبي جذاب و پرزرق و برق به مثابه كلاس آموزش زندگي مصرفي عمل مي‌كنند[13]. درام‌های تلویزیونی به‌طور مستقیم بر روان و ضمیر ناخودآگاه انسان‌ها تأثیر می‌گذارند. برای مثال جوانان با الگو گرفتن از این سریال‌ها دچار این توهم می‌شوند که تجمل و‌اشرافی‌گری، نوعی تشخص و شخصیت را برای فرد به ارمغان می‌آورد. بنابراین تمام تلاش خود را به کار می‌گیرند تا سطح مادی زندگی خود را به سطح شخصیت‌های درون این سریال‌ها برسانند که نتیجه این وضعیت، افزایش اسراف و مصرف‌گرایی در جامعه است[14].
3.3.1. اینستاگرام
اینستاگرام با جذابیت و قابلیتهایی که دارد، به قدری کاربران را شیفته خود کرده است که خواسته یا ناخواسته، اقدام به مشارکت میکنند. اینستاگرام کاربران را به همانندسازی و همذات پنداری با عناصر و نقشهای ارائه شده در فضاهای مجازی و ایده آلها دعوت می‌کند و آنان، کنجکاوانه و برای یافتن جایگاه و عقب نماندن از دیگران، به تقلید از سبکهای پوشش، تغذیه، آرایش و…؛ که نمودهایی از سبک زندگی هستند، میپردازند. شبکه اینستاگرام با تبلیغ، الگونمایی و ترویج ظاهری خاص، به همراه ارائه راههای دستیابی به این امر، افراد را برای رسیدن به ایدهآلی بیمنطق و غیرواقعی، به تکاپو انداخته است[15].
4.1. جایگزینی ارزش‌های سرمایهداری
نظریه رایج مصرف در نظامهای سرمایهداری «مصرف بیشتر تا حد اشباع» است. در نتیجه تولید و مصرف هر دو امور شخصی محسوب می‌شوند و تولیدکننده، مصرف‌کننده و دیگر بخشهای موثر در مصرف، هر کدام رفتار خود را بر اساس تمایلات و اهداف شخصی خود سامان داده و روابط بین آنها نیز بر همین مبنا شکل میگیرد. از این روست که شعار نظامهای سرمایهداری بر تولید بیشتر برای مصرف بیشتر مبتنی است[16].
5.1. جشن‌های تجملاتی
یکی از مواردی که می‌تواند مصداق مصرف‌گرایی و مانعی برای فرزندآوری باشد، هزینههای زیادی هست که زوجین میپندارند «باید» برای فرزند خود هزینه کنند و اگر چنین نکنند والدینی شکست خورده و ضعیف هستند و در حق فرزند خود کم کاری کرده اند. متاسفانه اخیرا جشنهایی در کشور باب شده که بسیاری از آنها الگوبرداری بدون تفکر از جشن‌های غربی بوده و به واسطه اسراف و تبذیر و تجمل‌گرایی بیش از حد اصلا با فرهنگ ایرانی-اسلامی هماهنگ نیست[17]. جشن‌های پر زرق و برق تعیین جنسیت، نمایش سیسمونی‌های گران قیمت، سفارش تاج سلطنتی و تور بالای تخت، پستونک‌هایی با طلای ۱۸ و ۲۴ عیار، دیزاین اتاق زایمان! کلیپ‌های پیش و پس از زایمان، جشن «نامگذاری»، جشن «دندان درآوردن»، جشن «گودبای پمپرز» (از پوشک گرفتن بچه). همه این موارد به مدد اینستاگرام از یک مراسم خودمانی و خانوادگی به مراسم‌هایی لاکچری تبدیل شده‌اند و بخش مهمی از درآمد گروه‌های طراحی، فیلم‌برداری و حتی تالارها، باغ‌ها و عمارت‌ها بابت برگزاری مراسم ازدواج نیست بلکه برای چنین مراسم‌هایی است[18].
[1] Consumering
[2] باقری، شهلا و زینب رضایی و زهرا خندان (1398)، تاثیر نوگرایی بر تغییر نگرش زنان نسبت به باروری، مجله میراث طاها، شماره 5، صص6-7.
[3] سیدی نیا، سید اکبر (1388)، مصرف و مصرف‌گرایی از منظر اسلام و جامعه شناسی اقتصادی، فصلنامه اقتصاد اسلامی، سال نهم، شماره 34، صص151-152.
[4] قاسمی، صالح (1396)، بحران خاموش جمعیت در ایران، ره توشه راهیان نور محرم، شماره 107، صص253-254.
[5] محمدی، مجید (1400)، مصرف‌گرایی؛ افیون جوامع امروز، خبرگزاری ایمنا، www.imna.ir/news/483495/
[6] صادقی فسایی، سهیلا (1396)، تجمل‌گرایی چگونه بنیان جامعه را به هم می‌ریزد؟، https://khl.ink/f/37193
[7] محمدی، همان
[8] حسینی فر، مریم (1396)، نشست پژوهشی مصرف‌گرایی، خبرگزاری صدا و سیما، https://www.iribnews.ir/008btu
[9] طالبی دلیر، معصومه (1389)، تاثیر انواع رسانه بر مصرف‌گرایی، ماهنامه پیام پژوهش، شماره 107، ص27.
[10] طالبی دلیر، معصومه و اکبری، حسین (1393)، رسانه و مصرف‌گرایی، مجله رسانه و فرهنگ، سال چهارم، شماره دوم، صص133-134.
[11] عبداللهیان، حمید و حسنی، حسین (1389)، تبلیغات تجاری و مصرف‌گرایی: تحلیل نشانه شناختی آگهیهای تجاری تلویزیونی در ایران، فصلنامه پژوهشهای ارتباطی، سال هفدهم، شماره 2، ص108.
[12] طالبی دلیر و اکبری، ص146.
[13] صفری، رضا (1400)، جنون مصرف‌گرایی با خودنمایی سلبریتی‌ها در فضای مجازی، روزنامه کیهان، 17/09/1400: https://kayhan.ir/fa/print/231716
[14] اهوارکی، امیر (1400)، رسانه‌ها و ترویج اسراف و زیاده خواهی در جامعه اسلامی، روزنامه کیهان، کد خبر: ۲۳۱۷۱۶.
[15] خادمیان، طلیعه و کلهری، محمدجواد (1399)، رابطه اینستاگرام با گرایش جوانان به سبک زندگی مدرن، فصلنامه پژوهشهای ارتباطی، سال27، شماره1، صص56-57.
[16] فرمهینی فراهانی، محسن و همتی فر، مجتبی (1389)، تبیین مبانی اصول و روشهای اصلاح الگوی مصرف با تاکید بر متون اسلامی، تربیت اسلامی، شماره10، ص46.
[17] صدیقی، سهیلا (1396)، سه جشن عجیب که به تازگی در ایران باب شده‌اند، خبرگزاری ایسنا: https://www.isna.ir/news/96062614720/
[18] میزان (1399)، چرا تا این حد تجمل‌گرا شدیم؟ خبرگزاری میزان: https://www.mizan.news/?p=681144 و تسنیم (1400)، هزینه ده‌ها میلیونی نمایش ثروت در بارداری و زایمان، خبرگزاری تسنیم: https://tn.ai/2591617
