نهادهای حمایتی در نظام تأمین اجتماعی ایران
در ادبيات علمي حوزه رفاه و تأمين اجتماعي، مبنای شكل‌گيری نهادهای حمایتي عموماً گروه هدف است تا نوع حمایتي که انجام مي‌شود. از همين رو نهادهایي چون خيریه‌ها هم حمایت‌های مختلف اجتماعي ارائه مي‌دهند و نهادهای دولتي نيز چنين مي‌کنند.
قانون نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی مصوب سال 1383، الگویی کلی برای سازوکارهای رفاه اجتماعی کشور تعیین کرده است. این الگو شامل سه حوزه اصلی بیمه‌ای، حمایتی و امدادی است که هر کدام از این حوزه‌ها منطق و هدف خاص و ویژه خود را دارند و منابع و مخارج و مزایای مشخصی برای آن‌ها تعیین شده است. علاوه بر این قانون جامع برای نظام تأمین اجتماعی، قانون واحدی ناظر به حوزه حمایتی وجود ندارد و بیشتر راهبردهای این حوزه از طریق برنامه‌های پنج‌ساله توسعه و قوانین مختلف دیگر تعیین می‌شود و نهادهای ناظر به بُعد حمایتی در چارچوب این قوانین فعالیت کرده و دسته‌بندی می‌شوند. عمده نهادهای مرتبط با حوزه حمایتی در نظام تأمین اجتماعی ایران در جدول زیر آمده است:
| نهادهای حوزه حمایتی | ||
| دولتی | غیردولتی بهره‌مند از منابع دولتی | غیردولتی غیربهره‌مند از منابع دولتی |
| – سازمان بهزیستی
– سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور – سازمان اوقاف و امور خیریه – و… |
– کمیته امداد امام خمینی
– بنیاد مسکن انقلاب اسلامی – بنیاد شهید و امور ایثارگران |
– بنیاد مستضعفان
– بنیاد 15 خرداد – ستاد اجرایی فرمان امام – موقوفات خاص و عام دارای متولی – سمن‌ها (NGO) – خیریه‌ها |
در این میان، سازمان بهزیستی (دولتی) و کمیته امداد (غیردولتی) دو نهاد اصلی در سازوکار حمایتی تأمین اجتماعی ایران به‌شمار می‌روند. این دو نهاد از حیث گروه‌های هدف و شکل حمایت متفاوت بوده و البته مشابهت‌های گریزناپذیری هم دارند.
در ادبيات علمي حوزه رفاه و تأمين اجتماعي، مبنای شكل‌گيری نهادهای حمایتي عموماً گروه هدف است تا نوع حمایتي که انجام مي‌شود. از همين رو نهادهایي چون خيریه‌ها هم حمایت‌های مختلف اجتماعي ارائه مي‌دهند و نهادهای دولتي نيز چنين مي‌کنند. بر این اساس نيز آنچه در حوزه حمایت اجتماعي در کشور جاری و ساری است مبتني بر تمایز دو نهاد امداد و بهزیستي براساس گروه‌های هدف است (گروه هدف امداد نيازمندان و فقراست و گروه هدف بهزیستي افراد توانخواه). جالب آنكه این منطق درخصوص دیگر نهاد حمایتي کشور مانند بنياد شهيد و امور ایثارگران نيز صادق است. در آنجا نيز مبنای تمایز فعاليت بنياد شهيد و امور ایثارگران با سازمان بهزیستي و کميته امداد، گروه هدف است. برمبنای همين منطق هم قانون «انتزاع بنياد شهيد از سازمان بهزیستي» مصوب 1359 بنياد شهید را از سازمان بهزیستي منتزع کرد. مقایسه وظایف و مأموریت‌های سازمان بهزیستي و کميته امداد امام خميني رحمة الله علیه به‌خوبي نشان از تفكيک وظایف نهادهای یادشده براساس گروه‌های هدف دارد. به بيان دیگر گروه هدف کميته امداد امام خميني رحمة الله علیه افراد نيازمند و خانواده‌های آن‌هاست؛ درحالي که گروه هدف سازمان بهزیستي افراد معلول، آسيب‌دیده، زنان و کودکان بي‌سرپرست و سالمندان نيازمند مراقبت است. از نظر نوع خدماتي هم که ارائه مي‌شود، خدمات کميته امداد عموماً مالي اعم از کمک‌معيشت و مستمری است، اما خدمات سازمان بهزیستي عموماً توانبخشي و مراقبت است. با این وجود از نظر نوع حمایت‌ها، هم‌پوشانی‌هایي در ارائه خدمات وجود دارد که ناشي از ماهيت گروه‌های هدف است؛ به بيان دیگر، هم‌پوشانی‌هایي که بين وظایف وجود دارد نه از زاویه کساني که باید از نهادهای یادشده خدمت بگيرند؛ بلكه از منظر خدماتي است که ارائه مي‌شود و البته گریزناپذیر است.[1]
مطابق ماده 2 لایحه قانونی اساسنامه بنیاد مستضعفان مصوب ۲۱/۴/1359، موضوع و هدف این بنیاد عبارت است از:
- متمرکز ساختن کلیه وجوه نقد و سهام و اوراق بهادار و اموال منقول و غیرمنقول خاندان پهلوی و تمام اشخاص طبیعی و حقوقی که با وابستگی به این خاندان ثروت‌های نامشروع به دست آورده‌اند و دادگاه انقلاب حکم استرداد اموال مزبور را صادر کرده و می‌کند یا حکم اداره موقت آن اموال را صادر می‌نماید در بنیاد و تملک آن‌ها از طرف مستضعفان و اداره بهره‌برداری آن‌ها اعم از این که در داخل یا خارج کشور باشد.
- قبول وجوه نقد و اموال منقول و غیرمنقول که از طرف اشخاص حقیقی یا حقوقی به بنیاد اهدا می‌شود و اداره بهره‌برداری آن‌ها.
- به مصرف رساندن همه درآمدهای بنیاد در راه بهبود وضع زندگی و مخصوصاً مسکن مستضعفان با رعایت اولویت‌هایی که در آیین‌نامه مخصوص معین می‌شود.
ستاد اجرایی فرمان امام نیز یکی دیگر از نهادهای با رویکرد حمایت از مستضعفین و نیازمندان است که با حکم حضرت امام خمینی رحمة الله علیه در تاریخ 6/2/68 آغاز به کار کرد. مطابق این حکم کلیۀ وجوه و اموال مجهول‌المالک بلاصاحب، ارث بلا وارث و اموالی که بابت تخمیس و خروج از ذمه و اجرای اصل 49 قانون اساسی و دیگر قوانین در اختیار ولی فقیه است، در اختیار این ستاد قرار گرفته و باید به هرگونه صلاح می‌دانند در تمامی ابعاد فروش، نگهداری و ادارۀ آن‌ها اقدام نمایند.
بنیاد شهید و امور ایثارگران، نهادی است که در اجرای فرمان رهبر کبیر و بنیانگذر جمهوری اسلامی ایران، حضرت امام خمینی رحمة الله علیه در تاریخ 22/12/1358 و در پی موافقت مقام معظم رهبری مبنی بر ادغام سه نهاد انقلابی بنیاد شهید انقلاب اسلامی، سازمان جانبازان انقلاب اسلامی و ستاد رسیدگی به امور آزادگان تأسیس شده و دارای شخصیت حقوقی و استقلال مالی و اداری است که امور آن طبق مقررات و قوانین مربوط به نهادهای عمومی غیردولتی و در چهارچوب اساسنامه و آیین‌نامه‌های مربوطه زیر نظر رییس‌جمهور و نظارت عالیه مقام معظم رهبری اداره می‌شود.[2] علاوه بر بنیاد شهید و امور ایثارگران، بنیاد پانزده خرداد نیز به منظور خدمت‌رسانی به محرومان و مستضعفان با اولویت قرار دادن خانواده شهدا در سال 1360 در راستای فرمان امام خمینی رحمة الله علیه مبنی بر رفع مشکلات و محرومیت خانواده شهدا، جانبازان و ایثارگران تشکیل شد. این نهاد به‌نوعی مکمل بنیاد شهید محسوب می‌شود و فعالیت‌های فرهنگی و ادبی در زمینه شهدا را نیز پیگیری می‌کند.
بنیاد مسکن انقلاب اسلامی یکی دیگر از نهادهای حمایتی است که در پی فرمان امام خمینی در ۲۱ فروردین ۱۳۵۸ و افتتاح حساب ۱۰۰، در 25/2/1358 فعالیت خود را آغاز کرد. این بنیاد برای تحقق اصل سی ویکم قانون اساسی که بر حق همگانی افراد و خانواده ها، بویژه روستانشینان و کارگران، در برخورداری از مسکن تأکید می‌کند، به وجود آمد. بنابر اساسنامه مصوب 17/9/1366، اهم وظایف بنیاد عبارت است از: بررسی و تشخیص و تعیین نیازمندی‌های مسکن افراد محروم، تهیة زمین، تأمین مصالح، نظارت بر پرداخت وام، تهیة طرح اصلاح معابر روستایی، بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده و آسیب‌دیده از زلزله و سیل و… .[3]
سازمان اوقاف و امور خیریه، نهاد اداره‌کننده موقوفات فاقد متولی در ایران و وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است که رئیس آن به پیشنهاد وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و با اجازه رهبر معظم انقلاب مدّ ظلّه العالی تعیین می‌شود. قلمرو فعالیت این سازمان شامل «موقوفات عام فاقد متولی یا مجهول التولیه و برخی موقوفات خاصه، اداره اماکن مذهبی اسلامی که ترتیب خاصی برای اداره آن وجود ندارد، اداره امور مؤسسات و انجمن‌هاي خيريه‌اي كه از طـرف دولت يا ساير مراجع ذي‌صلاح به سازمان محول شود و همچنین اثلاث باقیه و بقعه‌های متبرکه، محبوسات، نذور، صدقات و هر مال دیگری که به غیر از عنوان وقف برای امور عام‌المنفعه و خیریه اختصاص یافته و متولی ندارد» است.
از دیگر سازمان‌های حمایتی می‌توان به سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور اشاره کرد که به منظور نظارت بر زندان‌ها و حمایت و تربیت زندانی‌ها ایجاد شده است و به صورت مستقیم زیر نظر رئیس قوه قضائیه فعالیت می‌کند. این سازمان دارای سه مرکز حمایتی «انجمن حمایت از زندانیان»، «ستاد مردمی رسیدگی به اموردیه و کمک به زندانیان نیازمند» و «مرکز خدمات اجتماعی و مراقبت بعد از خروج» است.
[1] نصرتی‌نژاد، فرهاد و شریفی، حجت (1394)، اظهارنظر کارشناسی درباره «طرح واگذاری خدمات حمایتی به کمیته امداد امام خمینی رحمة الله علیه و خدمات توانبخشی به سازمان بهزیستی»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، شماره مسلسل: 14521، صص 20-23
[2] پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد شهید و امور ایثارگران: www.isaar.ir
[3] استیری، فاطمه (1393)، سرگذشت 16 نهاد انقلابی که با دستور امام رحمة الله علیه تاسیس شد، خبرگزاری تحلیلی ایران (خبر آنلاین)، کد خبر: 27220
