اندیشکده رهیافت؛ تحقق اقتصاد دانش‌بنیان در بخش‌های اقتصادی به‌عنوان یک رویکرد موفق در کشورهای پیشرفته موجب شده است که آنها از طریق ایجاد مزیت‌های فناورانه و نوآورانه ضمن رفع نیازهای داخلی، توان رقابت‌پذیری خود را در عرصه‌های بین‌المللی بالا برده و بازارهای مربوطه را در اختیار بگیرند. صنعت نفت و گاز به‌دلیل کاربرد فناوری‌های برتر و پیشرفته، یکی از صنایعی است که رویکرد دانش‌بنیانی نقش پررنگی در رشد کمی و کیفی آن دارد. گسترۀ بخش‌های بالادستی و پائین‌دستی این صنعت از قبیل اکتشاف، توسعه و تولید در اعماق خشکی و دریا و همچنین پالایش و پتروشیمی جهت تولید انواع فرآورده‌ها، صنعت نفت و گاز را به‌عنوان یک صنعت پیشرو در به‌کارگیری فناوری‌های برتر در معرض توجهات قرار داده است.
دانش‌بنیان شدن بخش نفت و گاز کشور مستلزم انجام فعالیت‌های تحقیق و توسعه به‌عنوان یک امر مهم و اولویت‌دار بوده و لازم است با یک نگاه بلندمدت، برنامه‌ریزی‌ها و سرمایه‌گذاری‌های لازم دراین‌خصوص به‌صورت جدی انجام گیرد؛ زیرا فعالیت‌های تحقیق و توسعه اولین گام در دانش‌بنیان شدن صنعت نفت و گاز محسوب می‌شود. از سویی توسعۀ فناوری در صنعت نفت و گاز کشور مستلزم اجتماع دو شرط است:
- ایجاد ظرفیت‌های علمی و مهارت‌های فنی لازم در نیروی انسانی برای جذب ایده‌ها و درک کامل پیچیدگی‌های موجود در فناوری‌های جدید و نحوۀ استفاده از ابزار و تجهیزات پیچیده مرتبط با این فناوری‌ها
- ایجاد توانمندی‌های علمی و ابتکارات فنی لازم در نیروی انسانی برای رسیدن به نوآوری‌های فناورانه و سپس توسعه و تجاری‌سازی این فناوری‌ها
سیطرۀ شرکت‌های نفتی بین‌المللی بر بخش نفت و گاز کشور در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی موجب وابستگی شدید این بخش به توانمندی‌های فنی، اقتصادی و مدیریتی آنها شد. با انحراف در مسیر ملی شدن صنعت نفت ایران، تسلط شرکت‌های نفتی بین‌المللی و در نتیجه وابستگی بخش نفت و گاز کشور همچنان مانعی بزرگ در مسیر پیشرفت این بخش و بهره‌مندی مناسب از عواید آن در اقتصاد کشور می‌شد. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و خروج این شرکت‌ها فرصت مناسبی جهت بازبینی ابعاد مختلف بخش نفت و گاز جهت تعیین پارادایم حاکم و اهداف، ایجاد نهادهای لازم و طراحی سیاست‌ها و قوانین صحیح و کارآمد فراهم شد. باوجود دستیابی به برخی توانمندی‌ها و دستاوردها در سال‌های ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی، اما وابستگی صنعت نفت و گاز کشور به تجهیزات پیشرفته و گران‌قیمت وارداتی از یک‌سو و فقدان ظرفیت‌های کافی در شرکت‌های داخلی جهت ساخت داخل این تجهیزات از سوی دیگر، لزوم عقد قرارداد با شرکت‌های خارجی جهت سرمایه‌گذاری و پوشش نیازهای فناورانۀ صنعت نفت و گاز کشور را ایجاب می‌نمود. اهتمام به رفع نیازهای فناورانۀ کشور در حوزۀ نفت و گاز موجب شد که در طی سالیان پس از انقلاب و به‌خصوص از دهۀ 80 به بعد، برنامه‌ریزی جهت بومی‌سازی و ساخت داخل تجهیزات موردنیاز صنعت بالادستی کشور تا حدودی ثمربخش باشد به‌نحوی‌که مطابق آمارهای رسمی، به طور میانگین دانش فنی و توانایی ساخت بیش از 64 درصد از تجهیزات موردنیاز صنعت در کشور وجود دارد. در جدول ذیل خلاصه‌ای از وضعیت توان داخلی بخش نفت و گاز کشور در قبل و بعد از انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است.
جدول شمارۀ 1: تاریخچۀ تحولات حوزۀ ساخت و استفاده از تجهیزات داخلی در صنعت نفت و گاز کشور
| دوره‌های زمانی | خلاصۀ تحولات |
| قبل از انقلاب اسلامی | تسلط نیروی انسانی متخصص، سرمایه و مدیریت شرکت‌های خارجی بر منابع نفتی از طریق قراردادهای امتیازی دارسی، 1933، گس – گلشائیان
تعداد کارمندان عالی‌رتبۀ ایرانی در تمام مناطق نفت‌خیز بیشتر از 30 نفر نبود ملی شدن و آغاز رویکرد داخلی در صنعت نفت در سال 1329 اهتمام به انعقاد قرارداد کنسرسیوم با رویکرد ملی شدن و توجه به داخل انحراف از مسیر رویکرد داخلی و اختیارات محدود شرکت ملی نفت در عمل؛ تعیین میزان تولید و قیمت توسط کنسرسیوم شرکت‌های خارجی بدون دخالت ایران تا قبل از انقلاب اسلامی، مالکیت ایران بر منابع نفتی به طور کامل تحقق پیدا نکرد و به همین دلیل تقریباً تمامی فناوری، دانش و تأمین قطعات و تجهیزات صنعت از شرکت‌های خارجی تأمین می‌شد و رشد صنعت صرفاً در حد بهره‌برداری بود. |
| ابتدای انقلاب تا پایان جنگ تحمیلی (دولت‌های اول تا چهارم) | خروج تمامی کارشناسان و مستشاران خارجی و تسلط متخصصان داخلی بر صنعت نفت کشور
وقوع جنگ تحمیلی و آسیب‌دیدگی شدید تأسیسات صنعت نفت ایران در اثر حملات هوایی رژیم بعث صدام تمرکز جریان ساخت داخل بر بازسازی و جبران ضرر و زیان جنگ تحمیلی بر صنعت نفت و گاز |
| دورۀ ریاست‌جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی (دولت‌های پنجم و ششم) | بازسازی و آماده‌سازی تأسیسات آسیب‌دیده و مدفون در طول جنگ تحمیلی
تلاش برای برگرداندن سطح تولید به شرایط قبل از جنگ تشکیل ستاد حمایت از ساخت داخل در وزارت نفت تمرکز صنعت نفت کشور بر افزایش صادرات و روابط بین‌الملل نفتی |
| دورۀ ریاست‌جمهوری سید محمد خاتمی (دولت‌های هفتم و هشتم) | کاهش درآمدهای نفتی در اثر کاهش قیمت نفت و ایجاد حساب ذخیرۀ ارزی
حضور پررنگ شرکت‌های خارجی نفتی در صنعت نفت و گاز کشور ادامۀ روند توسعۀ ساخت داخل با محوریت ستاد حمایت از ساخت داخل وزارت نفت تشکیل انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت ایران جهت تقویت و تسهیل مشکلات شرکت‌های سازندۀ تجهیزات صنعت نفت و گاز |
| دورۀ ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد (دولت‌های نهم و دهم) | افزایش درآمدهای نفتی در اثر افزایش قیمت نفت
اعمال تحریم‌های شدید نفتی و تمرکز دولت بر مسیرهای غیرشفاف دورزدن تحریم‌ها جهت فروش نفت استفاده از فرصت ایجادشده در اثر تحریم‌های اقتصادی بر صنعت نفت و گاز کشور و ایجاد ظرفیت مناسب جهت اعتماد به پیمانکاران، شرکت‌ها و توان داخلی در تأمین قطعات و تجهیزات نفتی و همچنین اجرای قراردادها بومی‌سازی 4185 قلم کالای مورداستفاده در صنعت نفت و گاز و سفارش ساخت 3000 قلم کالای دیگر و در نتیجه صرفه‌جویی 84 میلیاردی در مناطق نفت‌خیز جنوب کشور |
| دورۀ ریاست‌جمهوری حسن روحانی (دولت‌های یازدهم و دوازدهم) | ادامۀ شرایط تحریمی صنعت نفت و گاز کشور
امضای توافق هسته‌ای برجام میان ایران و 5+1 بازگشت شرکت‌های خارجی به صنعت نفت و گاز کشور برای مدتی محدود اعمال مجدد تحریم‌ها توسط آمریکا و خروج شرکت‌های خارجی از کشور خنثی‌سازی تحریم‌های اعمال‌شده بر صنعت نفت و گاز کشور با استفاده از توان داخلی در اجرای پروژه‌ها و تأمین قطعات به دلیل عدم موفقیت توافق برجام در رفع تحریم‌ها تعیین پیمانکاران جهت ساخت تجهیزات و قطعات موردنیاز صنعت نفت و گاز کشور در ده حوزۀ مهم و کلیدی صدور بخشنامه‌های الزام‌آور جهت استفاده از توان داخلی در صنعت نفت و گاز کشور |
در صنعت نفت و گاز کشور حدود ۱۲۰۰ قلم کالا وجود دارد که در حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ قلم آن، جزء موارد پرمصرف محسوب شده و ۶۰ درصد هزینۀ پروژه‌های نفت و گاز را تشکیل می‌دهند. باتوجه‌به آمار موجود، به طور میانگین ۶۴ درصد دانش فنی در زمینه ساخت تجهیزات و قطعات موردنیاز صنعت نفت و گاز در کشور وجود دارد. این در حالی است که تنها ۳۰ درصد از بازار تأمین تجهیزات و قطعات موردنیاز صنعت نفت و گاز در اختیار سازندگان داخلی است و این موضوع نشان‌دهندۀ سهم پایین بازار ساخت داخل است. باتوجه‌به قدمت ۱۵-۴۰ سالۀ سازندگان در این حوزه، انتظار می‌رود که زمینه و شرایط حضور بیشتر این دسته از سازندگان در این بازار بهبود یابد.
در حدود ۵۲ درصد ظرفیت تولیدی سازندگان داخلی و فعال در حوزۀ صنعت نفت و گاز خالی و بدون استفاده است و فقط ۳۰ درصد توان آنها در صنعت نفت و گاز فعال است. از سال ۱۳۶۱ تا ۱۳۹۰، وضعیت خرید وزارت نفت در بخش داخلی و خارجی به شرح زیر بوده است:
- کل اقلام خریدهای داخلی شامل ۶۹۷۴۰ قلم به ارزش ۵ هزار و ۳۰۰ میلیارد تومان است.
- کل اقلام خریدهای خارجی شامل ۶۳۴۴۴۷ قلم به ارزش ۲۱ میلیارد دلار است.
همان‌طور که ملاحظه می‌شود علی‌رغم رشد روزافزون خریدها در بخش داخلی، جمع کل ارزش اقلام خریدهای خارجی (با احتساب دلار ۱۱۰۰ تومانی در سال‌های مورد بررسی) چهار برابر کل اقلام خریدهای داخلی است. این موضوع نشان می‌دهد با اینکه اقداماتی برای توسعۀ ساخت داخل در صنعت نفت و گاز انجام شده است، اما به دلیل نبود همگرایی و گاه تضاد آنها با یکدیگر، کارایی لازم را نداشته و همچنان بخش قابل‌توجهی از نیاز صنعت، علی‌رغم وجود پتانسیل داخلی، از خارج در حال تأمین است.
همان‌طور که ملاحظه می‌شود، دانش فنی کشور در حوزه‌های مختلف صنعت نفت و گاز به‌مراتب بیشتر از ظرفیت تولید و بازار در اختیار بوده که فاصله زیاد بین بازار و دانش فنی و ظرفیت تولید، گویای آن است که استفاده بهینه از ظرفیت‌های تولیدی، توانمندی‌های فنی و منابع کشور در حوزۀ تولید تجهیزات و کالاهای موردنیاز صنعت نفت صورت نمی‌گیرد. برای مثال دانش فنی در مورد ساخت پکیج کولینگ صنعتی بیش از ۸۰ درصد و ظرفیت تولید آن در حدود ۷۰ درصد است درحالی‌که بازار در اختیار کمتر از ۵ درصد است.
منابع و مآخذ
- حسینی، سید حسین، آقایی، سید امیر و اسحاق‌پور، شهداد (1394)، آسيب‌شناسی عدم توسعۀ ساخت داخل در پروژه‌هاي نفت و گاز کشور در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی و ارائه راهكار، مرکز پژوهش‌های مجلس
- درخشان، مسعود و تکلیف، عاطفه (1394)، انتقال و توسعۀ فناوری در بخش بالادستی صنعت نفت: ملاحظاتی در مفاهیم، الزامات، چالش‌ها و راهکارها، نشریۀ پژوهشنامۀ اقتصاد انرژی ایران، شمارۀ 14
- اسعدی، فریدون، متین، مهیندخت و اقتصاد، امیرسامان (1398)، چالش‌ها و راهکارهای رونق تولید در سال 1398 بخش نفت و گاز، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی
