پرونده‌های باز منطقه‌ای روی میز دولت چهاردهم
سرانجام انتخابات چهاردهمین دوره ریاست جمهوری برگزار شد و دکتر پزشکیان به عنوان رئیس جمهور دولت چهاردهم برگزیده شدند. حال پرسش اساسی این است که انتخابات ایران چه تأثیری بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در منطقه خواهد گذاشت و پرونده‌های باز پیش‌روی دولت چهاردهم در منطقه چه چیزهایی هستند؟
سرانجام انتخابات چهاردهمین دوره ریاست جمهوری برگزار شد و دکتر پزشکیان به عنوان رئیس جمهور دولت چهاردهم برگزیده شدند. حال پرسش اساسی این است که انتخابات ایران چه تأثیری بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در منطقه خواهد گذاشت و پرونده‌های باز پیش‌روی دولت چهاردهم در منطقه چه چیزهایی هستند؟
پیش تر به این نکته اشاره شد که سیاست منطقه‌ای ایران در ده سال گذشته دارای دکترین ثابتی شده است که فارغ از دولت‌ها تعریف شده و با آمد و شد دولت‌ها نباید انتظار تغییرات گسترده در این دکترین باشیم و مقاله دکتر پزشکیان در تهران تایمز نیز حاکی از وجود این دکترین ثابت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران دارد؛ لکن سیاست‌های اتخاذی از سوی وزارت امورخارجه دولت چهاردهم تأثیرزیادی در جهت‌گیری سیاست‌های خرد در این زمینه و شتاب‌بخشی به آن دارد. بنابراین لازم است در سطح خرد به این پرسش پرداخته شود که سیاست خارجی دولت چهاردهم در قبال منطقه چگونه خواهد بود ؟
در طول 3سال گذشته که دولت سیزدهم سکاندار سیاست خارجی در عرصه منطقه‌ای بود، روند تنش‌زدایی با همسایگان عرب خلیج فارس و همچنین سایر بازیگران عربی بهبود پیدا کرد. توافق مارس 2023 بین ایران و عربستان سعودی به میزبانی چین را شاید بتوان مهم‌ترین دستاورد دولت قبل دانست که زمینه را برای احیای روابط دیپلماتیک با سایر کشورها از جمله امارات، سودان، لیبی و تونس فراهم کرد و منجر به گفت‌وگوهای دیپلماتیک با مصر و بحرین نیز شد. در حوزه محور مقاومت هم شاهد تقویت هر چه بیشتر روابط بودیم و در اواخر دولت سیزدهم گفت‌وگوهای سطح بالایی نیز با مقامات اقلیم کردستان عراق برقرار شد که تا پیش از این، چنین سیاستی از سوی هر دو طرف مشاهده نشده بود. با وجود چنین دستاوردهایی، دولت چهاردهم ضمن آنکه باید بتواند این دستاوردها را حفظ کند، لازم است به پرونده‌های باز منطقه‌ای نیز ورود کرده و راه‌حل‌هایی برای آن بیابد.
یکی از پرونده‌های باز، مسئله غزه است. 15 مهرماه 1402 (هفتم اکتبر 2023) بود که حماس طی عملیات طوفان‌الاقصی به مواضع اسرائیلی حمله کرده و خسارات جبران‌ناپذیری را به اسرائیل وارد کرد و تا امروز اسرائیل نتوانسته است به اهدافی که برای خود در این نبرد مشخص کرده بود، دست یابد. بی‌شک امروز محور مقاومت در مقطع حساسی قرار دارد و صفحه همانند مهره‌ی شطرنجی شده است که هر حرکتی ممکن است به منزله‌ی کیش و مات شدن طرف مقابل باشد. در مسئله‌ی غزه آن چیزی که دیگر عیان شده است، حمایت‌های ایران از محور مقاومت است. پیش از انتخابات ریاست جمهوری در ایران، نگرانی برخی از چهره‌های مقاومت این بوده است که با روی‌کار آمدن دولت چهاردهم، تغییراتی در سیاست‌های ایران در حمایت از گروه‌های مقاومت ایجاد شود و در نتیجه نبرد غزه با مشکلاتی روبرو شود اما همانطور که بیان شد، سیاست خارجی ایران در این مسئله در سطح حاکمیتی قرار گرفته است و دکتر پزشکیان نیز با درک صحیح این مسئله و اتخاذ سیاست درست در این خصوص، تا حدودی نگرانی‌ها را کاهش داد. یکی از مصادیق این مسئله، پیام دکتر پزشکیان به دبیرکل حزب‌الله لبنان در 18 تیر 1403 است که چنین بیان داشتند: «حمایت از مقاومت، ریشه در سیاست‌های اصولی نظام جمهوری اسلامی ایران، آرمان‌های امام راحل(ره) و رهنمودهای مقام معظم رهبری داشته و با قدرت تداوم خواهد داشت». بنابراین دولت چهاردهم باید این پرونده باز را با جدیت دنبال کند.
پرونده مهم دیگر، روابط ایران با برخی از کشورهای عربی عضو شورای همکاری خلیج فارس است. همچنان روابط ایران با مصر و بحرین در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و لازم است در این زمینه سیاست‌های همگرایانه‌ای از سوی دولت چهاردهم اتخاذ شود. روابط ایران با مصر خصوصاً پس از ماجرای غزه اهمیت دوچندان یافته است؛ از سوی دیگر روابط اقتصادی و تجاری با کشورهای عضو همکاری خلیج فارس نیز اهمیت زیادی در توسعه اقتصادی کشور دارد؛ بنابراین این مسئله نیز باید با جدیت مورد توجه قرار گیرد. در این راستا، یکی از مهم‌ترین پرونده‌ها در روابط با عربستان سعودی و بازیگری آن در منطقه است که با توجه به نفوذ، جایگاه و نقشی که این کشور در سال‌های گذشته ایفا کرده، اهمیت روابط و مدیریت متغیرهای گریز از مرکز با ریاض را بیش از سایر بازیگران می‌کند. این مساله نافی اهمیت سایر دولت‌های عربی نیست، اما واقعیت این است که با چرخش ثقل مرکزیت سیاسی و اقتصادی جهان عرب به سمت شورای همکاری و به‌ویژه دو بازیگر آن یعنی امارات و عربستان، درک این تغییر استراتژیک و توجه به پویایی‌های آن برای تبیین و فعالسازی سیاست متناسب با آن یک ضرورت قابل‌توجه است.
موضوع مهم دیگر، بهبود روابط با کشورهای همسایه خصوصاً از نظر اقتصادی و تجاری است. منطقه و همسایگان نیز به عنوان بال ژئوپلیتیکی قدرت همواره در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نقش مهمی ایفا کرده اند. از این منظر، الزامات و بایسته های سیاست خارجی ایران در دوران جدید ایجاب می کند که نحوه چیدمان الگوهای دولت محور در یک محیط پایدار منطقه ای بار دیگر تنظیم و بازنگری شود. بنابراین مدیریت و نقش‌آفرینی فعال در تحولات منطقه‌ای از الزامات تحقق سیاست کارآمد همسایگی ایران خواهد بود. تحلیلگران بر این باورند که دولت سیزدهم تلاش کرده نیمه پرلیوان را ببیند و از مناطق‌های مرزی کشور برای افزایش صادرات و واردات و بهبود شاخص‌های تجارت و اقتصاد مرز استفاده کند. این رویکرد در دیپلماسی اقتصادی دولت و بهبود روابط اقتصادی با ۱۵ کشور همسایه موثر بود و در این قالب، ایجاد بازارچه‌های مرزی جدید و فعالسازی بازارچه های قدیمی به سرعت در دستورکار دولت سیزدهم قرار گرفت و لازم است این مهم از سوی دولت چهاردهم نیز با جدیت دنبال شود. دکتر پزشکیان نیز در مقاله خود در تهران تایمز به آن اشاره کرده و چنین بیان داشتند: «ما به همکاری با ترکیه، عربستان سعودی، عمان، عراق، بحرین، قطر، کویت، امارات متحده عربی و سازمان‌های منطقه‌ای به منظور تعمیق روابط اقتصادی، تقویت روابط تجاری، ارتقا سرمایه‌گذاری‌های مشترک، مقابله با چالش‌های مشترک و حرکت به سوی ایجاد چارچوب منطقه‌ای برای گفت‌وگو، اعتمادسازی و توسعه مبادرت خواهیم کرد.». در مسئله نزاع میان آذربایجان و ارمنستان نیز جمهوری اسلامی ایران موضع منطقی‌ای را اتخاذ کرده است و موضع اصولی جمهوری اسلامی ایران همواره تعلق قره باغ به جمهوری آذربایجان بوده و از احیای تمامیت ارضی و اعاده حاکمیت جمهوری آذربایجان بر قره باغ استقبال می‌نماید. علاوه بر این، جمهوری اسلامی ایران نیز معتقد است که تأمین امنیت و حقوق ارامنه ساکن در قره باغ تنها در چارچوب حاکمیت و قوانین جمهوری آذربایجان معنا می‌یابد. بنابراین جمهوری اسلامی ایران لازم است تا با اتخاذ رویکرد میانجی به مدیریت و حل این نزاع کمک کرده و ضمن برقراری آرامش و جلوگیری از هرگونه تغییرات مرزی، به بهبود روابط خود با هر دو کشور همسایه اقدام کند.
منابع
- سایت دنیای اقتصاد، «سیاست منطقه‌ای دولت چهاردهم چه باشد؟»، 18/04/1403، شماره خبر: 4084413
- خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، «چرا سیاست همسایگی ایران باید تقویت شود؟»، 03/11/1402، شماره خبر: 85362108
- Tehran Times, My message to the new world, By Iranian President-elect Masoud Pezeshkian, July 12, 2024
هسته فرهنگ و مشارکت سیاسی اندیشکده
