چالش ها و موانع چندجانبه گرایی در سیاست خارجی ایران

اندیشکده رهیافت؛

چندجانبه­گرایی در عرصه بین­الملل به معنای ائتلاف چند کشور برای پیشبرد یک هدف مشترک است. از طرف دیگر یکجانبه­گرایی هرگونه آموزه یا برنامه­ای است که از اقدام یکجانبه حمایت می­کند. چنان اقدامی ممکن است با بی­اعتنایی به جانب­های دیگر یا همراه با ابراز تعهد به سمت وسویی باشد که دیگر جانب­ها با آن موافق باشند (اشتری و دیگران، 1399: 2367). آمریکا بازیگری یکجانبه­گرا و اتحادیه اروپا سازمانی مبتنی بر چندجانبه­گرایی است.

جمهوری اسلامی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی همواره بر سیاست خارجی چندجانبه­گرا تأکید داشته و سعی کرده نظم جهانی یکجانبه­گرا را با محوریت آمریکا به چالش بکشد. اعمال این نوع سیاست خارجی از سوی ایران با موفقیت­های چشمگیری در جنوب غرب آسیا همراه بوده و امروزه در عرصه جهانی نیز گام­هایی از سوی ایران برداشته شده است. با این حال موانع و چالش­هایی جدی در مسیر دستیابی به چندجانبه­گرایی و بهره­گیری از دستاوردهای آن وجود دارد.

به صورت خلاصه می­توان دو نوع چالش را در این مسیر بیان کرد:

1. چالش­ها و موانع داخلی: خنثی­کردن اقدامات دولت­ها توسط یکدیگر و عدم وجود خط­مشی جامع، منسجم و دارای ضمانت اجرا که بتوان از تمامی ظرفیت­های دستگاه­های مؤثر در سیاست خارجی بهره برد بخشی از این چالش­ها محسوب می­شود. این امر مخصوصاً با تفاوت دیدگاه­ها در عرصه سیاست خارجی و اِعمال نظرات شخصی تشدید می­شود. به عنوان مثال بخش مهمی از کنشگران سیاست خارجی در ایران با اتکای صِرف به کشورهای غربی یا کشورهای شرقی امکان چندجانبه­گرایی را از بین می­برند. بخش دیگری از کنشگران نیز یکجانبه­گرایی آمریکا را به دلایل مختلف به عنوان یک واقعیت پذیرفته و به هیچ راه گریزی از آن قائل نیستند.
2. چالش­ها و موانع خارجی: کشورهای مختلف به دلیل تحریم­های ضد ایرانی و ایجاد محدودیت از سوی آمریکا، در همگرایی و ائتلاف با ایران محدودیت داشته که این امر، بخش مهمی از موانع خارجی را شکل می­دهد. اگرچه در این سال­ها تلاش ایران برای ترسیم چهره­ای قدرتمند از خود و ارائه راهکارهای متعدد در راستای ائتلاف با کشورهای مختلف همراه با کاهش نگرانی و محدودیت آنان ستودنی بوده است؛ اما کماکان این مانع وجود داشته و به عنوان چالشی واقعی بر سطح و کیفیت ائتلاف و همگرایی ایران با سایر کشورها تأثیر می­گذارد. چین را می­توان از جمله این کشورها دانست؛ زیرا صراحتاً اعلام می­کند که نمی­تواند تحریم­های اتحادیه اروپا را علیه جمهوری اسلامی ایران اعمال نکند.

بنابراین می­توان گفت دو نوع چالش در مسیر چندجانبه­گرایی وجود دارد که شامل چالش­های داخلی و خارجی می­شود. به نظر می­رسد لازم است برنامه­ای کوتاه­مدت، میان­مدت و بلندمدت تدوین گردد تا در طی آن بتوان در مسیر سیاست­گذاری منسجم و هدفمند گام نهاد و ضمانت اجرای قوی و مؤثری برای آن در نظر گرفت. در کنار رفع موانع داخلی نیز لازم است دستگاه دیپلماسی در مسیر رفع موانع خارجی گام بردارد تا چندجانبه­گرایی بدون نگرانی و محدودیت سایر کشورها در ائتلاف با ایران تحقق یابد.

منابع

1. اشتری، مهدی و دیگران. (1399)، «تقابل چندجانبه­گرایی و یکجانبه­گرایی در جامعه جهانی»، فصلنامه علمی جامعه­شناسی سیاسی
   ایران، شماره 9: 2380-2367.

هسته فرهنگ و مشارکت سیاسی اندیشکده