کنشگری اجتماعی و بازتولید هویت زنانه در بحران های اجتماعی

نویسنده: محمدامین مهدی‌زاده، پژوهشگر حوزه مطالعات جنسیت

تاریخ‌نگاری رسمی در بسیاری از فرهنگ‌ها و دوره‌های تاریخی، نقش زنان را در رویدادهای مهم اجتماعی، سیاسی و فرهنگی به شدت کم‌رنگ نشان داده است. در بسیاری از منابع تاریخی، نقش زنان در ساختن ملت‌ها یا هدایت انقلاب‌ها نادیده گرفته شده و به جای آن، زنان تنها به عنوان «پشتیبان» مردان ذکر شده‌اند. این سکوت حتی در منابع آموزشی نیز دیده می‌شود. مثلاً در کتاب‌های درسی تاریخ تمرکز بر روایت حوادث حول مردان مانند زندگی پادشاهان بوده و نقش‌های عمومی‌ زنان در اقتصاد، فرهنگ و مقاومت‌های اجتماعی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این حذف عمدی یا غیرعمدی زنان از روایت‌های تاریخی، نه تنها باعث ایجاد تصویری نادرست از گذشته شده، بلکه به تقویت بی عدالتی جنسیتی در حال حاضر نیز کمک کرده است. از همین روست که برخی از جنبش‌های زنان بر بازنویسی تاریخ از زاویه زنان تاکید دارند؛ که البته این رویکرد نیز مشکلات و آسیب های خود را دارد و مانند تاریخ نگاری کلاسیک دارای سوگیری است.

به هر روی به نظر می‌رسد این رویکرد با وجود تلاش های امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری ^{حفظه الله} در مشخص نمودن جایگاه واقعی زنان در انقلاب، به صورت کلی در تاریخ نگاری ایران نیز بازتولید شده است. این در حالی است که زنان ایرانی به خصوص در سده اخیر نقش ویژه و پررنگی را در مسائل اجتماعی ایفا نموده و همیشه در متن حوادث و رخدادها حاضر بوده‌اند. به عنوان نمونه در دوره قاجار و در مسئله قرارداد رژی، بعد از فتوای میرزای شیرازی و اخراج میرزای آشتیانی از تهران، مردان وزنان درمقابل منزل ایشان تجمع کرده وسپس زنان درصف مقدم ومردان در پشت آنها به سمت ارک حرکت کردند و با شیون و فریاد بسیار و شعار: «ای خدا می خواهند دین آیین مارانابود کنند و علمای مارا از شهر بیرون کنند تا فردا فرنگیان عقد نکاح مارا ببندند»، تجمع کردند که دراین تجمع عده ای کشته وزخمی شدند. زنان دربار نیز به حکم میرزای شیرازی قلیان ها را شکستند و از امر شاه سرپیچی کردند. حتی حضور زنان به تهران ختم نشد و در تبریز زنان شهامت قابل تقدیری از خود نشان دادند و جلوتر ازمردان وارد صحنه شدند و پس از آنها مردان به میدان آمدند. در شیراز نیز تعداد زیادی از زنان به همراه مردان درحرم احمد بن موسی تجمع نمودند.(مومنی، 1385) همچنین در مسئله قحطی تبریز (1276) ه.ق که مرفهان گندم ها را درانبار احتکار کرده بودند نیز زنان حضور ویژه‌ای داشتند. زنان به رهبری زینب باجی که در قضیه تنباکو نیز سردسته زنان بوده و بازار تبریز را بسته بود، در این قائله نیز با شناسایی انبار محتکران گندم به آنجا حمله کرده  و گندم را میان فقرا و مردم تقسیم می‌کردند.(میرزایی، 1385) به صورت کلی حضور زنان در این دوره به حدی پررنگ بود که مورگان شوستر در خاطرات خود می گوید:«در تهران معروف بود هروقت زنان برخلاف کابینه یا دولت شورش می کنند،حالت آن بسیار خطرناک و سخت خواهد شد.»(آبادیان، 1383) علاوه بر این‌ها از بارزترین وجوه کنشگری اجتماعی زنان می‌توان به نقش آنها در دوران انقلاب و هشت سال دفاع مقدس اشاره نمود که چه در نزدیک خط مقدم و چه در پشت جبهه حضور فعال داشتند. به شکلی که امام خمینی(ره) در این زمینه می‌فرمایند: «این پیروزی را ما از بانوان داریم، قبل از اینکه از مردها داشته باشیم. بانوان محترم ما در صف جلو واقع بودند. بانوان عزیز ما اسباب این شدند که مردها هم جرأت و شجاعت پیدا کنند. ما مرهون زحمات شما خانمها هستیم.»(صحیفه امام، ج7: 6) مقام معظم رهبری ^{حفظه الله} نیز در بیانی شبیه به نکات امام خمینی در این زمینه می‌فرمایند: «ما در جنگ و انقلاب مشاهده کردیم که نقش خانم‌ها اگر از مردها بیشتر نبود، کمتر نبود. اگر زن‌ها حماسه‌ی جنگ را نمی‌سرودند و جنگ را در میان خانه‌ها به‌عنوان یک ارزش تلقی نمی‌کردند، مردها اراده و انگیزه‌ی رفتن به میدان جنگ را پیدا نمی‌کردند. ده‌ها عامل دست به دست هم می‌دهد تا خیل عظیم بسیجی را به سمت جبهه روانه می‌کند. یکی از مهمترینِ این عامل‌ها، روحیه‌ی مادرها و همسرها و زن‌هاست.»(بیانات در دیدار با پرستاران، 1368)

با این وجود در سال‌های پس از انقلاب، به‌ویژه دو دهه اخیر با گسترش فرآیند جهانی‌شدن و تحولات ناشی از آن در عرصه هویت‌ جنسیتی، برخی اندیشمندان و کنشگران حوزه زنان نسبت به شکل‌گیری نوعی واگرایی هویتی در میان زنان ایرانی ابراز نگرانی کرده بودند. نگرانی‌هایی که ریشه در تصور افزایش بی‌تفاوتی اجتماعی، گرایش به فردگرایی افراطی و فاصله گرفتن تدریجی زنان از منظومه ارزش‌های ایرانی-اسلامی داشت. در واقع تحلیل‌های موجود، تغییر الگوهای مصرف فرهنگی، تحولات سبک زندگی و افزایش کنش‌های هویتی مبتنی بر ارزش‌های جهانی را به منزله تهدیدی برای سرمایه اجتماعی مقاومت در نظر می‌گرفتند. با این حال، با وجود قبول تحولات فرهنگی و اجتماعی در این حوزه، آنچه در جریان جنگ اخیر ایران و رژیم صهیونیستی  مشاهده شد، نقض همین پیش‌فرض‌ها بود. حضور فعال، معنادار و کنشگرانه زنان ایرانی از قشرهای مختلف فکری_ از نوجوان تا مسن_ در عرصه‌های مختلف مقاومت_از تقویت و حفظ انسجام خانواده تا حوزه رسانه و روایت‌گری گرفته تا پشتیبانی اجتماعی و مشارکت مستقیم در فعالیت‌های فرهنگی و امدادی_نشان داد که پیوند هویت زن ایرانی با مفاهیم ملی و حتی دینی، نه تنها سست نشده، بلکه در بزنگاه‌های تاریخی، بازتولید و تقویت می‌شود.

تجاوز اخیر رژیم صهیونیستی؛ مانند الگویی که پیش‌تر در لبنان و فلسطین نیز به کار گرفته شده بود، فراتر از یک منازعه نظامی، پروژه‌ای چندلایه تشکیل شده از جنگ شناختی، خشونت جنسیتی‌شده، ترور هدفمند و تهدید زیرساخت‌های اجتماعی را دربر داشت. از همین رو زنان ایرانی نیز با آسیب‌هایی از جمله تهدید مستقیم به جان، فقدان امنیت روانی، نگرانی برای خانواده و همچنین فشارهای روحی ناشی از جنگ روانی رسانه‌های دشمن روبرو بودند و به دلیل تفاوت‌های جنسیتی، بیشتر در معرض آسیب‌های روانی چون اضطراب، افسردگی و استرس پس از سانحه قرار داشتند. اما با وجود همه این مشکلات، اتفاقا با استفاده از ظرفیت همین تفاوت‌ها و ایفای نقش‌های مختلف در عرصه اجتماعی و خانوادگی که متنوع‌تر از نقش مردان نیز بود، توانستند به انسجام و پویایی اجتماعی کمک کنند.

یکی از ابعاد مهم این کنشگری، مدیریت انسجام خانواده در بحران بود. خانواده‌ها در شرایط جنگی، به شدت در معرض آسیب روانی و عاطفی هستند و زنان، به‌ویژه مادران، نقشی حیاتی در حفظ تعادل عاطفی و مدیریت منابع محدود ایفا می‌کنند. بسیاری از مطالعات روان‌شناسی نیز به اهمیت حضور پایدار مادران و زنان در کنترل اضطراب خانواده، به خصوص در کودکان اشاره دارد.(صیدی، 1397) براین اساس روایت‌های زنانه منتشر شده به خصوص از سوی زنانی که همسران آنها به دلیل مسئولیت‌هایی که برعهده داشتند کمتر در خانه حضور داشتند و گزارش‌های رسانه‌ای نشان می‌دهد زنان ایرانی در این زمینه موفق بوده و توانستنه‌اند از این برهه به خوبی گذر نمایند. لکن وظیفه زنان بعد از عبور از این مرحله انتقال ارزش‌های مقاومت به نسل بعد است. لالایی مقاومت مردان و زنان این سرزمین در گوش فرزندان و تبدیل کردن مقاومت به یکی از مولفه‌های هویتی فرزندان گام مهمی در تربیت نسل آینده جامعه به شمار می‌رود و این کار جز از زنان برنمی‌آید. همانگونه که مقام معظم رهبری می‌فرمایند: «اگر زنان از لحاظ رتبه‌ی معرفتی، بینش و معلومات سطح خود را ارتقاء دهند، وبتوانند با فراهم کردن آذوقه های فرهنگی مناسب، فرزندان خود را برای ورود به میدان های بزرگ زندگی و اجتماع آماده کنند، آن گاه  این نقش به مهترین نقش زن و بالاترین نقطه اثرگذاری او تبدیل می شود.» ( بیانات در اجتماع زنان خوزستان، 1375) یا در جای دیگری می‌فرمایند: «این نقش با هیچ مؤثر دیگری از مؤثرات فرهنگی و اخلاقی تا آخر قابل مقایسه نیست زیرا مادر است که فرهنگ، معرفت، تمدن و ویژگی‌های اخلاقیِ یک قوم و جامعه را با جسم ، روح ، خُلق و رفتارِ خود، دانسته و ندانسته به فرزند منتقل می‌کند»( بیانات در دیدار جمعی از بانوان ،1384)

بعد دیگر کنشگری زنان، حضور مستقیم در میانه میدان نبرد و عرصه اجتماع بود که زنان نیز در این عرصه حضور جدی داشتند. شهادت بانوان پاسدار و بسیجی و همچنین رییس گروه آمار و GIS شرکت توانیر که در حین خدمت به مقام شهید نائل شدند، گواهی بر حضور جدی زنان با وجود حملات وحشیانه رژیم صهیونیستی است. علاوه بر این بانوان نقش پررنگی در حوزه امداد و درمان در این مدت ایفا نموده و پزشکان و پرستاران زیادی که حتی بازنشست شده بودند نیز برای کمک به مجروحان داوطلب شدند.

از سوی دیگر، با توجه به چندبعدی بودن این حمله، جنگ روایت‌ها، یکی دیگر از مهم‌ترین جبهه‌هایی است که زنان در آن حضور داشته و دارند. در میانه تلاش دشمن برای تحریف واقعیات و ترسیم چهره‌ای مخدوش از مقاومت، زنان ایرانی با روایت‌گری مستند و بیان واقعیت‌های زیسته خود، سهم مهمی در شکست جنگ روانی دشمن ایفا کرده و توانستند معنای مقاومت را بازتعریف و بازتولید کنند. نمونه بارز این نوع کنشگری، در شخصیت‌هایی چون «سحر امامی»، مجری صداوسیمای ایران، متبلور شد. زنی که در میانه بمباران موشکی و همچنین رسانه‌ای دشمن، با سخنان خود به الگویی از شجاعت و پایداری تبدیل شد. او در حالی که فضای استودیوی صداوسیما به دلیل حملات دشمن غبارآلود شده بود با بیانی حماسی و هوشمندانه، هم دشمن صهیونی را بیش از پیش رسوا کرد و هم با نشان دادن شجاعت زن ایرانی، غرور ملی را نمایان کرد. واکنش عمومی به سخنان او نیز نشان‌دهنده ظرفیت اجتماعی زنان در شکل‌دهی به فضای روانی جامعه در موقعیت های بحرانی است.

البته این تنها نمونه‌ای از هزاران کنشگر زن ایرانی در میدان مقاومت بود. همسران و مادرانی که شوهر و فرزندان خود را به میدان نبرد فرستادند، زنانی که در جبهه‌های رسانه‌ای، امدادی و فرهنگی مشغول به فعالیت بودند و زنانی که در تظاهرات‌ها و تشییع شهدا حضور داشتند، همه در حفظ انسجام اجتماعی و متبلور کردن بعد مقاومت هویت زن ایرانی نقش داشتند. تجربه حوادث اجتماعی و جنگ‌های پیشین که ذکر آن گذشت نیز این واقعیت را تأیید می‌کند که زنان در بزنگاه‌های تاریخی، نقشی فراتر از کلیشه‌های جنسیتی ایفا می‌کنند. آنان در این جنگ نه‌تنها بازتولیدگر هویت ملی بودند، بلکه از طریق شبکه‌های غیررسمی اجتماعی، مدیریت منابع محدود، مراقبت روانی از خانواده‌ها و روایت‌گری حماسه‌ها، به ستون‌های اجتماعی مقاومت بدل شده‌اند.

البته بیان این نکات به معنای عدم نیاز به برنامه ‌ریزی دقیق‌تر در این حوزه نیست. این تجربه‌ها ضرورت بازنگری در رویکردهای حمایتی را گوشزد می‌کند. به‌کارگیری سیاست‌هایی که حمایت روانی، اقتصادی، و حقوقی از زنان را تضمین کند، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. گسترش و ارائه تسهیلات برای خدمات مشاوره و روان‌شناسی به خصوص برای زنان و کودکانی که در معرض مستقیم تهدیدات و حملات جنگی بودند، برگزاری و ارائه دوره‌های آموزشی برای افزایش مهارت‌های روانشناختی و مدیریتی و… در مواقع بحران به صورت عمومی، از جمله اقداماتی است که باید در دستور کار قرار گیرد. همچنین توسعه برنامه‌های رسانه‌ای برای انعکاس نقش واقعی زنان در این حماسه براساس روایت‌های زنانه و جلوگیری از استمرار روایت‌های کلیشه‌ای، ضرورتی انکارناپذیر دارد.

همچنین این رخداد بیش از پیش نشان داد که مواجه اندیشکده‌ها، تحلیل‌گران و به تبع ‌آنها سیاست‌گذاران عرصه اجتماعی جمهوری اسلامی در مسئله زنان با واقعیت این عرصه فاصله داشته و به جای مواجه مردانه با این حوزه با رویکرد آسیب محور، نیازمند گسترش روایت‌های زنانه از مسائل زنان و رسمیت دادن به آنها با افزایش سهم آنها در حوزه‌های تصمیم‌گیری هستیم.

منابع

خمینی، روح‌الله(1385) صحیفه امام: مجموعه آثار امام خمینی(ره)، جلد هفتم، تهران: موسسه چاپ و نشر آثار امام خمینی (ره)

آبادیان، حسین (1383). بحران مشروطیت در ایران، تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی

بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با پرستاران. 15/9/1368

بیانات مقام معظم رهبری در اجتماع زنان خوزستان. 20/12/1375

بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از بانوان. 5/5/1384

صیدی، محمدسجاد(1397) نقش رضایت و کیفیت خانواده در کاهش اضطراب و افسردگی کودکان با تعدیل‌گری استرس والدینی، پژوهش‌های مشاوره، شماره 66

میرزایی، زهرا(1385)، زینب پاشا؛ پیشتاز بیداری زنان مشروطه خواه در تبریز، نشریه گنجینه اسناد

مومنی، فاطمه(1385)، بانوان در تاریخ معاصر، نشریه زمانه، شماره 48