اندیشکده رهیافت؛ به‌واسطۀ آنکه ازدواج پدیده‌ای کاملاً فرهنگی است و همچنین به دلیل آنکه این پیوند، حادثۀ انسانی مهم و تأثیرگذاری در اجتماع بشری است، آداب‌ورسوم مختلفی در فرهنگ‌های مختلف حول آن شکل گرفته است. در این زمینه اسلام بدون ازبین‌بردن آداب یا رسمی خاص، با قراردادن قواعد و همچنین بیان اصولی کلی به آن‌ها جهت داده و در صورت تطابق هر رسمی با اصول، آن را جایز دانسته است. علاوه‌بر‌این، با معرفی الگو، حالت مطلوب و ارزشمندتری را نیز مطرح کرده و آن را برای فرد، خانواده و اجتماع مناسب‌تر دانسته است.
در ادامه برخی از آداب و رسوم ازدواج را اعم از مهریه، جهزیه و مراسم عروسی بررسی کرده و با تعیین الگوی مطلوب بر اساس اصول و قواعد اسلامی به آسیب‌شناسی هر‌یک براساس تحقیقات و پژوهش‌های صورت‌گرفته خواهیم پرداخت.
مهریه
از جمله سنت‌هایی که در فرایند ازدواج، در میان اقوام گوناگون و پیش از اسلام وجود داشته است، مهریه یا کابین است که اسلام نیز بر آن مهر تأیید زده است. مهریه گرچه در اسلام بار حقوقی پیدا کرده، پدیده‌ای کاملاً متأثر از فرهنگ است که در جوامع مختلف شکل متفاوتی به خود گرفته است. برای مثال در میان برهمن‌های هندوستان این خانوادۀ دختر است که به داماد مهریه می‌دهد.
در اسلام، مهریه بهعنوان یکی از سنت‌های ازدواج مقبول واقع شده و مالی است که با توافق پس از ازدواج، مرد موظف میشود آن را به همسر خود بپردازد و زن مالک آن میشود و حق هرگونه تصرف در آن را دارد. براساس نظر اندیشمندان در قرآن کریم، عناوینی چون «صَدُقه، صداق، نحله» به مهریه اشاره می‌کند و مفهومی که از آن برداشت میشود، نشانۀ راستین‌بودن مرد است.
برای مقدار مهریه سقفی تعیین نشده و از جهت شرعی اشکالی برای گرفتن مهریه زیاد در حالت عادی وجود ندارد. در قرآن کریم آمده است که اگر پوستین پر از طلا نیز مهریه زنان کردید، حق پس‌گرفتن دیناری از آن را ندارید. (نساء،20) با‌این‌حال حلال‌بودن این موضوع به معنای مطلوب‌بودن آن نیست و به دلیل مفاسدی که مهریه زیاد دارد، گرفتن مهریۀ (مهرالسنه) کم مستحب دانسته شده است و از زنان با مهریۀ کم بهعنوان بهترین زنان امت تعبیر شده است. متأسفانه فرهنگ جاهلی در جامعۀ ایرانی رشد کرده و مهریه به صحنۀ فخرفروشی تبدیل شده و خانواده‌ها با این هدف مهریه‌ها را بالا برده‌اند. اما به‌واقع خانواده‌ها با این کار به دختر خود و همچنین جنس زن توهین و بی‌احترامی می‌کنند؛ زیرا به این واسطه، ازدواج؛ این رابطۀ انسانی در سطح معاملۀ مادی تنزل یافته و در این میان به جنس زن بهعنوان متاع و کالا نگاه میشود.
جدای از افرادی که برای تفاخر و به رخ‌کشیدن خانوادۀ خود چنین مهریه‌هایی را وضع می‌کنند، تعدادی از والدین با هدف حفظ خانواده و زوجیت، مهریۀ سنگین قرار می‌دهند؛ اما این نیز راهکاری اشتباه است؛ زیرا این اخلاق، رفتار و رعایت موازین اسلامی است که پشتوانۀ خانواده و مقوم آن است و مانع طلاق میشود؛ چرا‌که اگر زن یا مرد نا‌اهل باشند، هیچ مهریه‌ای قادر به حفظ این خانواده نیست.
نگرش نادرست به امر مهریه
امروزه ازدواج و انتخاب همسر امری بسیار صعب و مشکل شده است. بخشی از این سختی‌ها و دشواری‌ها به دلیل سنن و آدابی است که در فرهنگ جامعه رواج یافته و در فرهنگ اصیل اسلام جایگاهی ندارد. براساس آمارها 78درصد از جوانان مهریۀ سنگین را موجب گریز از ازدواج می‌دانند. ارزش مهریه در اسلام به کم‌بودن آن است و بهترین زنان کم‌مهریه‌ترین آنان‌اند. در زمان اعراب جاهلی نیز دادن مهریه‌های سنگین سنت بود؛ اما نبی مکرم اسلامa با تلاش خود این سنت غلط را از میان برد و دختر خود را با مهریۀ بسیار کمی به همسری امیرالمؤمنینA درآورد. امروزه قشر مذهبی جامعه نیز این رسم جاهلی را مطرح می‌کنند. بدین صورت که امروزه کمترین و عادی‌ترین مهریه برای دختر 110 سکۀ تمام بهار آزادی است که البته تنها به این قسم نیز اکتفا نمی‌شود. براساس تحقیقات صورت‌گرفته 92.4درصد از دختران مهریه‌ای بیش از 100 سکه داشته‌اند و همچنین 67 درصد از دختران مهریۀ بیشتر از 300 سکه داشته‌اند. همچنین در کنار همۀ این‌ها به مهریه‌هایی برخورد میشود که بعضاً ارزش مادی بالایی ندارند؛ ولی تهیه‌کردن آن، چیزی شبیه غیرممکن است.
به هر روی، امروزه بسیاری از خانواده‌های دختر بر سر اینکه مهریۀ مورد نظر خود را به داماد تحمیل کنند، ساعت‌ها با خانوادۀ پسر به چانه‌زنی می‌پردازند و گاهی بر سر همین مسئله، پسری را که ویژگی‌های اخلاقی و دینی خوبی دارد، تنها به دلیل قبول‌نکردن مهریۀ بالا نمی‌پذیرند.
یکی از دلایلی که خانوادۀ دختر تأکید و سخت‌گیری زیادی دربارۀ مهریه دارد، نگرانی‌های زیاد از وضعیت نامطلوب زنان پس از طلاق است. این نگرانی‌ها غالباً ناشی از مشکلاتی است که می‌تواند پس از ازدواج برای هر دختر ایجاد شود. از جمله نگرانی‌های رایجی که وجود دارد، این است که در صورت ناسازگار‌بودن اخلاق دختر و پسر با‌هم، چه پشتوانه‌ای برای زندگی دختر می‌تواند وجود داشته باشد. همچنین اگر طلاقی صورت گیرد، دربارۀ این دختر در جامعه چه نگرشی ایجاد خواهد شد. بنابراین خانواده‌ها تنها دستاویزی را که با آن بتوان اوضاع اطمینان‌بخشی برای دخترشان پس از ازدواج فراهم کنند، در این می‌بینند که دربارۀ مهریه سخت‌گیری کنند؛ زیرا به زعم آنان، اولاً اگر پسر تمکّن مالی نداشته باشد، رفتارهای خود را کنترل می‌کند و با دختر آنان مدارا خواهد نمود و درصورتی که داشته باشد، اگر طلاقی گرفته شود، این دختر می‌تواند در جامعه برای خود زندگی مناسبی فراهم کند.
جهیزیه
یکی دیگر از سنت‌هایی که در فرایند ازدواج در اکثر اقوام وجود داشته، جهیزیه است. جهیزیه را می‌توان مقدار اموال یا پولی دانست که دختر با خود به خانۀ شوهر می‌آورد. گرچه از نظر فقهی، جهیزیه جزء نفقه محسوب شده و نفقه نیز برعهدۀ مرد است، این سنت که بخشی از وسایل زندگی را خانوادۀ دختر تهیه و به خانۀ شوهر بفرستد، از گذشته وجود داشته و رسول اکرمa نیز به آن عمل کرده‌اند. البته این پدیده نیز کاملاً متأثر از فرهنگ بوده و در اقوام و ملل گوناگون شکل متفاوتی دارد. برای نمونه در کشورهای غربی جهیزیه به داماد داده میشود و او می‌تواند آن را کامل از آن خود بداند. یا در مناطق روستانشین ایرلند، معمولاً جهیزیه به پدر داماد سپرده میشود.
در فرهنگ ایرانی از گذشته تاکنون معمولاً جهیزیه به‌صورت هبه از سوی پدر دختر به دختر داده میشود و به همین جهت مالک اصلی اموال، دختر است. نکته‌ای که باید به آن توجه شود، این است که تهیۀ جهیزیه لطف و عنایت خانوادۀ زن است و مرد نباید توقع بیش از حد داشته باشد و باید با محبت آن را بپذیرد.
از نکات اساسی در تهیۀ جهیزیه این است که خانوادۀ دختر رعایت عرف و شرع را کرده و به تهیه وسایل مورد نیاز برای شروع یک زندگی دونفره بسنده کند. برخی گمان می‌کنند که اگر توان تهیۀ جهیزیۀ سنگین را داشته باشند، می‌توانند آن را تهیه کنند. حال آنکه این استدلال اشتباه است؛ زیرا در هر جامعه افراد مختلف با توانایی‌های متفاوتی زندگی می‌کنند. رفتار افراد در جامعۀ اسلامی باید به‌نوعی باشد که آن دختری هم که مشکل مالی دارد، اگر خواست ازدواج کند، بتواند. در غیر این صورت تهیۀ جهیزیه‌های سنگین و کلان راه ازدواج را برای دیگران خواهد بست. علاوه‌بر‌این، تهیۀ جهیزیۀ تجملاتی شُبهۀ ارتکاب به گناه را نیز به همراه دارد؛ زیرا تهیۀ وسایل غیرضروری برای جهیزیه از مصداق‌های اسراف به‌شمار می‌رود.
نگرش نادرست به امر جهیزیه توسط خانواده‌‌عروس و داماد
امروزه ازدواج برای بسیاری از جوانان با موانع بسیاری روبه‌رو شده است. موانع زیادی که نه مقبول شرع و دین است و نه عقل و منطق آن را می‌پذیرد. بسیاری از این موانع حاصل تجمل‌گرایی خانواده‌های عروس و داماد است. یکی از مواردی که بسیار در آن تجمل‌گرایی مطرح میشود، جهیزیه است. در این مقوله توجه نمی‌شود که جهیزیه لطفی از جانب خانوادۀ عروس به عروس و داماد است تا زندگی‌شان با آسایش و کمترین دغدغه‌ها شروع شود؛ لذا بنای جهیزیه باید بر این باشد که ضروریات زندگی برای زوجین جوان تهیه گردد.
· بی‌توجهی به ضرورت خرید کالاها
یکی از رسوم اشتباهی که در میان خانواده‌ها رواج دارد، این است که برای دخترشان جهیزیه‌ای را تدارک می‌بینند که اصلاً ضروری‌بودن یا نبودن بسیاری از وسایل آن اهمیت ندارد و فقط این مهم است که بتوانند جهیزیه‌ای آماده کنند که اقوام و بستگان خود را شگفت‌زده و از همه مهم‌تر نظر خانوادۀ داماد را جلب کنند؛ این موضوع به این علت است که خانوادۀ عروس قرار است بعداً این جهیزیه را در یک یا چند جلسه برای دیگران به نمایش گذارد و برای همین، اقلامی باید خریداری شود که بیشتر جنبۀ نمایشی دارند و توجه افراد فامیل را به خود جلب کند.
· انتظار جهیزیۀ سنگین از جانب خانوادۀ داماد
تهیۀ جهیزیه بخش مهمی در امر ازدواج است که همان‌طور که اشاره شد، لطفی است که از جانب خانوادۀ عروس انجام میشود. اما این لطف گاهی اوقات بهعنوان وظیفۀ خانوادۀ عروس از جانب خانوادۀ پسر تلقی میشود. برای همین خانواده‌های پسر به انحای مختلف این را به خانوادۀ دختر انتقال می‌دهند که جهیزیۀ دخترشان تکمیل و عالی باشد؛ چرا‌که آنان نیز مطرح می‌کنند منزل لوکسی تهیه کرده‌اند و منزل لوکس جهیزیۀ متناسب با آن را می‌طلبد یا اینکه قرار است مراسم عروسی مجللی برگزار نمایند. این در بسیاری از مواقع بهعنوان رابطۀ بده‌بستان تلقی میشود. بنابراین مطرح‌شدن انتظار جهیزیه از جانب خانوادۀ پسر می‌تواند موجب شود که علاقه و اشتیاق خانوادۀ دختر برای تهیۀ جهیزیه بهعنوان امری جذاب و دوست‌داشتنی، به پدیده‌ای اجباری و از روی اکراه تبدیل شود.
· تمایل به خودنمایی و تمجید‌طلبی
در زمانی که مادران عروس در تکاپوی خرید جهیزیه برای دختر خود هستند، سعی می‌کنند اجناسی را که می‌خرند، از فروشگاه‌های خاصی باشد و بر لزوم برند‌بودن آن تأکید بسیاری می‌کنند. توجیهی که این افراد برای این‌گونه خریدها دارند، این است که سعی می‌کنند جنسی را بخرند که یک‌عمر برای این دختر و پسر کارایی داشته باشد و زود از بین نرود؛ اما این در‌حالی است که به‌نظر میرسد جنبۀ تجملاتی‌بودن جنس و تفاخرطلبی این افراد از خرید این کالا بر نیات دیگر این افراد غلبۀ بیشتری دارد؛ زیرا مایلند این خرید خود را همه‌جا اعلام کنند.
· به نمایش گذاشتن جهیزیه
در کشور ما رسم بسیار نادرستی رواج دارد که وقتی جهیزیۀ دختر چیده میشود، عده‌ای برای دیدن جهیزیه حضور می‌یابند و آن را نگاه می‌کنند. برای همین خانوادۀ عروس که جهیزیه را چیده‌اند، همۀ قسمت‌هایی از خانه را که جهیزیه چیده‌اند در منظر و مرعای افراد فامیل قرار می‌دهند تا آنان همۀ آن اشیای خریده‌شده را ببینند و از آن تعریف و تمجید کنند. این‌ها نشان می‌دهد که فرهنگ تفاخر در جامعه رواج دارد و در عمق سنن بنیان مقدسی به نام ازدواج نفوذ کرده است.
مراسم ازدواج
ازدواج که در دوره‌های تاریخی متفاوت عاملی برای نزدیکی دو گروه با یکدیگر بوده، به شکل معمول در فرهنگ‌های مختلف با آداب و سننی همراه است. در جامعۀ ایرانی نیز که متأثر از فرهنگ سنتی و اسلامی است، مناسک مختلفی وجود دارد. در این میان یکی از مهم‌ترین سنت‌ها رسمیت‌دادن و مشروعیت‌بخشیدن به ازدواج همراه با اعلام عمومی از طریق مراسم عروسی است که پس از آن، زن و مرد، زندگی مشترک خود را شروع می‌کنند. به همین واسطه این مراسم با شادی همراه است. این مراسم در اکثریت جوامع از گذشته تاکنون وجود داشته و یکی از سنت‌های ثابت ازدواج بوده است.
با بررسی سیرۀ معصومینb مشخص میشود که اسلام نیز کلیت این سنت را تأیید کرده و دستوراتی نیز برای آن بیان نموده است که از جملۀ آن‌ها، می‌توان به توصیه به اطعام عمومی یا همان ولیمه اشاره کرد. برخی روایات به این نکته اشاره می‌کنند که پیامبر اسلامa اطعام در جشن عروسی را از سنت‌های پیامبران برشمرده و خود نیز در ازدواج‌های خویش و همچنین ازدواج حضرت علیA و حضرت زهراB به این سنت عمل کرده است.
از دیگر مواردی که در روایات بر آن تأکید شده، دقت در انتخاب زمان مراسم عروسی است. در برخی روایات بر عروسی در هنگام شب بهعنوان سنتی دینی سفارش شده و در مقابل، از گرفتن مراسم در ساعات گرم نیم‌روز نهی شده و چنین ازدواجی در معرض ناسازگاری و طلاق قلمداد شده است. در کنار این توصیه‌ها، در منابع دینی انجام برخی اعمال عبادی پس از پایان مراسم و پیش از به بستر رفتن از سوی عروس و داماد سفارش شده است. وضو‌داشتن زوجین و خواندن دو رکعت نماز و خواندن برخی ادعیه از جمله این توصیه‌هاست. نکته درخور توجه در این زمینه محتوای ادعیه است که بر این تأکید می‌کند که ازدواج پیمانی الهی است و زن امانتی الهی است که در دست مرد قرار می‌گیرد. همچنین زن و مرد از خداوند درخواست انس، الفت و محبت متقابل و فرزند صالح می‌کنند.
علاوه‌بر نکاتی که به شکل خاص دربارۀ مراسم ازدواج در متون دینی بیان شده است، نکات کلی و مهمی نیز وجود دارد که بر مراسم ازدواج نیز منطبق بوده و بایستی بر آن‌ها اهتمام نمود. اولین نکته مطابقت این آداب و رسوم با احکام و شریعت اسلامی است. یعنی مجموعه اقدامات و کارهایی که صورت می‌پذیرد، در نگاه حداقلی، گناه و مغضوب الهی نباشد. شرع مقدس اسلام، قیود جاهلی و آداب مرسوم بین جهّال را برطرف نمود و سلسله‌آداب جدید و سنّت‌های تازه‌ای را پایه‌گذاری کرد. اسراف یکی از این نمونه‌هاست که اسلام آن را گناه دانسته و از آن نهی نموده است. اسراف می‌تواند خودش را در مراسم عروسی نشان دهد. گرفتن مراسم عروسی در هتل‌ها و سالن‌های بسیار مجلل و تهیه بیش‌از‌حد شیرینی، میوه و چند نوع غذا از مثال‌های اسراف در رسوم ازدواج است. نمونۀ دیگر آنکه شادی‌های انجام‌شده نباید به سمت حرام و اقدامات نامتعارف پیش رود. اسلام با شادی و جشن مخالف نیست. حتی پیامبر اکرمa هم برای دختر مکرمۀ خود مجلس عروسی گرفت و شادی کردند و مردم شعر خواندند. زن‌ها نیز دست زدند و خوشی کردند. امّا نباید در این مجلسِ عقد و عروسی فعل حرام و گناه صورت پذیرد و اولین شب زندگی دو زوج با گناه شروع شود.
نکتۀ دیگری که از مجموع اندیشه‌های اسلامی برداشت میشود، تأثیرناپذیری از فرهنگ تفاخر و تجمل‌گرایی است. به این معنی که مجموعۀ این رسم و سنت‌ها نباید نشئت‌گرفته از تجمل‌گرایی باشد؛ چرا‌که تجمّلات برای هر جامعه، نتایج بدی به‌دنبال دارد. این مخالفت به معنای بی‌اطلاعی از لذت‌ها و خوشی‌ها نیست؛ اما زندگی تشریفاتی، تجمّلاتی و اشراف‌منشی، انسان‌ها و جامعه را به‌سوی زوال می‌کشاند.
در مجموع می‌توان گفت اگر این مراسم به شکل صحیح برگزار شود، کارکردهای مختلفی دارد از جمله ترویج جوانان به ازدواج، تقویت پیوندهای خویشاوندی و زناشویی و… . لیکن درصورتی که به نکات مدنظر توجه نشود، می‌تواند نتایجی عکس به بار آورده و علاوه‌بر اینکه به ارتکاب گناه ختم شود، حتی خود به یکی از موانع ازدواج جوانان تبدیل شود.
رسوم و باورهای نادرست دربارۀ مراسم عروسی
دربارۀ برگزاری مراسم عقد و عروسی و حتی نامزدی در فرهنگ ما سننی وجود ندارد و این سنن تا جایی که مخالف یا معارض با آموزه‌های دینی نباشند، اشکالی ایجاد نمی‌کنند. اما در میان سنن جاری موجود در میان مردم ایران، رسوم و سنن بسیار نادرستی مطرح هستند که آموزه‌های اسلامی نیز آن‌ها را نمی‌پذیرند.
برگزاری جشن‌های تجملاتی توسط خانوادۀ داماد
یکی از رسوم و رفتارهای اشتباهی که در جامعه رواج یافته و می‌تواند مشکل‌ساز شود، برگزاری مراسم عقد و عروسی و نامزدی بسیار مجلل است و خانواده‌ها تا جایی که امکان دارد، علاقه دارند این رسوم را پیاده کنند. پای‌بندی به این رسوم در میان مردم شهرنشین نسبت‌به روستایی‌ها و همچنین اقشار متوسط از نظر اقتصادی و اجتماعی نسبت‌به سایر اقشار بیشتر به چشم می‌خورد. این رسوم و رفتار اشتباه، راه ازدواج را برای جوانان بسیار سخت و دشوار کرده و کسی را که می‌خواهد با ازدواج به آرامش برسد، منصرف می‌کند.
خریدهای تجملاتی جواهرات عروسی
بسیاری از خریدهای خانوادۀ عروس و داماد در نوع خود زیبایی دارد؛ از این جهت که دائماً افراد در پی اظهار لطف و محبت از جانب خود به دیگری هستند. بدین صورت که هدایای خانوادۀ داماد برای عروس و خانوادۀ او تهیه میشود و همچنین متقابلاً هدایایی از جانب خانوادۀ عروس به داماد و خانوادۀ او تقدیم میشود. اما در این میان بعضی از رفتارها رنگ‌و‌بوی لطف و محبت ندارند و در آن نوعی اجبار درونی یا اجبار بیرونی برای خانواده‌ها مطرح میشود. اجبار درونی یعنی اینکه داماد چون خود را ملزم می‌داند از دیگران عقب نماند، سرویس طلا و جواهراتی تهیه کند که خاص باشد و همسر او فقط آن را داشته باشد. اجبار بیرونی از این جهت است که گاهی خانوادۀ عروس مطرح می‌کنند که سرویس طلای دخترشان به چه صورتی باشد. تمامی این‌ها مواردی است که نه‌تنها محبتی را ایجاد نمی‌کند، بلکه کینه‌آور است و دل‌های خانواده‌ها را از هم دور نگه می‌دارد.
رفتن به سفرهای خارجی و داخلی گران‌قیمت بهعنوان ماه عسل
یکی از مرسوم‌ترین برنامه‌هایی که در فرهنگ ازدواج وجود دارد، این است که پس از ازدواج زن و شوهر حتماً با هم به مسافرت بروند. بسیاری از زوج‌ها اولین سفر خود را رفتن به اماکن زیارتی یا تفریحی و دیدنی انتخاب می‌کنند. اما در این میان عده‌ای هستند که دوست دارند به سفرهای خارجی یا سفرهای داخلی گران‌قیمت بروند و این عمدتاً شامل خانواده‌هایی است که وضعیت رفاهی سطح بالایی دارند.
براساس مطالبی که ذکر شد، به‌نظر میرسد بسیاری از کنش‌های نادرستی که در حوزۀ ازدواج و مراسم مربوط به آن، اعم از خواستگاری، مهریه، جهیزیه، مراسم عقد و عروسی به تجمل‌گرایی منجر میشود، این است که باورها و نگرش‌های نادرستی به‌صورت آگاهانه یا ناآگاهانه در اذهان مردم جامعه جای گرفته و آنان را به این سمت سوق داده که این‌گونه رفتار کنند.
منابع و مآخذ
- ارمکی، تقی آزاد. بررسی تحولات اجتماعی و فرهنگی در طول سه نسل خانوادۀ تهرانی: با تأکید بر مقایسۀ مراسم، آداب و کارکردهای حمایتی. نامۀ علوم اجتماعی، شمارۀ 16، 1379.
- اسدی‌پور، سجاد و منصور حقیقتیان و الهام ارسلانی‌مقدم. بررسی عوامل اجتماعی مربوط‌به اجرای مهریۀ زنان تازه ازدواج‌کردۀ شهرستان شهرکرد در سال 1389. زن و مطالعات خانواده، دورۀ 5، شمارۀ 15، 1391.
- اکبری، محمود. خرافه‌ها و واقعیت‌ها. قم: انتشارات فتیان، 1391.
- بستان، حسین. خانواده در اسلام. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1390.
- خلیلی مقدم، مریم و مرتضی سلطانی و حمیدرضا یزدانی و حسین خنیفر. فهم تجربۀ خرید احساسی کالای بادوام: مطالعۀ پدیدارشناختی در خرید لوازم خانگی جهیزیه. مدیریت بازرگانی، دورۀ 10، شمارۀ 2، 1397.
- لبیبی، محمدمهدی و لیدا حیدری. جامعه‌شناسی تاریخی ازدواج. تهران: نشر علم، 1392.
- یوسف‌زاده، حسن. پایش جامعه‌شناختی مهریه. نشریۀ راهبردی مطالعات زنان، شمارۀ 27، 1384.
بیانات مقام معظم رهبری
- بیانات در جلسۀ خطبۀ عقد 20/4/1370.
- بیانات در جلسۀ خطبۀ عقد 5/1/1372.
- بیانات در جلسۀ خطبۀ عقد 22/1/1374.
- بیانات در جلسۀ خطبۀ عقد 11/5/1375.
- بیانات در جلسۀ خطبۀ عقد 5/8/1375.
- بیانات در جلسۀ خطبۀ عقد 2/9/1375.
- بیانات در جلسۀ خطبۀ عقد 4/9/1375.
- بیانات در جلسۀ خطبۀ عقد 11/8/1377.
- بیانات در جلسۀ خطبۀ عقد 13/12/1377.
- بیانات در جلسۀ خطبۀ عقد 22/8/13
