تاریخچه پیدایش بانکداری در ایران (پیش از انقلاب)

بانکداری در ایران از قرون وسطا تا اوایل قرن نوزدهم، منحصر به فعالیت‌های صرافی بود. صرافی‌های بزرگی در تبریز، مشهد، تهران، اصفهان، شیراز و بوشهر، یعنی مراکز تجاری عمده آن دوره وجود داشتند. در این دوره، هیچ مؤسسه دولتی یا بانک خارجی در کشور فعالیت نداشت و نقل‌وانتقال وجوه در داخل یا در خارج توسط صرافان انجام می‌گرفت. مؤسسات صرافی عمده آن روزگار، شامل تجارتخانه «برادران تومانیانس»، «تجارتخانه جمشیدیان»، «تجارتخانه جهانیان» و «شرکت اتحادیه» بودند که فعالیت بیشتر آن‌ها تا قبل از سال 1300 هجری شمسی متوقف گردید.

هرچند فعالیت‌های صرافی از زمان‌های خیلی دور در ایران سابقه داشته است؛ اما بانکداری و مفهوم جدید آن برای اولین‌بار در سال 1266 هجری شمسی در ایران تجربه شد. در این سال، «بانک جدید شرق» که مرکز فعالیت آن در لندن بود، اولین شعبه خود را در تهران افتتاح کرد. این بانک در شهرهای مشهد، اصفهان، رشت، شیراز، بوشهر و تبریز نیز شعبه دایر نمود و برای نخستین‌بار در ایران حساب جاری که بهره به آن تعلق می‌گرفت، ارائه نمود. این بانک سه سال در ایران فعالیت و پس از تأسیس بانک شاهنشاهی کلیه اموال خود را به آن واگذار کرد.

«بانک شاهنشاهی» ایران در سال 1267 هجری شمسی توسط فردی انگلیسی به نام «بارون جولیوس رویترز» که مؤسس خبرگزاری رویترز بود، تأسیس شد. رویترز که با اعطای وام به ناصرالدین‌شاه به امتیازات بسیاری دست یافته بود حق تأسیس بانک شاهی را به مدت شصت سال از ناصرالدین‌شاه گرفت و مهم‌تر از آن انحصار انتشار اسکناس نیز به رویترز انگلیسی واگذار شد. این بانک از سال 1269 فعالیت خود را آغاز کرد. سرمایه اولیه بانک یک میلیون لیره و تابع قوانین انگلستان بود در سال 1309 حق انحصاری نشر اسکناس از این بانک خریداری شد و به بانک ملی ایران واگذار گردید.

پس از بانک شاهی همچنان امتیاز تأسیس بانک به اتباع خارجی سپرده می‌شد. این بار نیز امتیاز تأسیس بانک به مدت 75 سال به یکی از اتباع روسیه تزاری به «ژاک پولیاکف»، سرکنسول روس در ایران واگذار گردید. این بانک «بانک استقراضی ایران» نام گرفت. بانک استقراضی ایران در سال 1270 آغاز به فعالیت کرد. در سال 1301 بر مبنای توافق بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی به دولت ایران واگذار شد و در سال 1312 در بانک کشاورزی ادغام شد.

از اواسط قرن نوزدهم در سال ۱۸۵۶ میلادی یک بانک انگلیسی که حاصل سرمایه‌گذاری مشترک فرانسه و انگلیس بود در ترکیه با نام «بانک عثمانی» تأسیس شد که در سال ۱۹۲۲ میلادی این بانک تصمیم گرفت در تهران، همدان، و کرمانشاه به‌مرور به افتتاح شعبه اقدام نماید. بانک عثمانی در سال ۱۹۵۶ میلادی به فعالیت خود در ایران خاتمه داد.

«بانک روس و ایران» از دیگر بانک‌هایی بود که توسط بیگانگان در سال ۱۳۰۵ هجری شمسی در ایران جهت تسهیل مبادلات بازرگانی بین ایران و روسیه تأسیس شد. اداره مرکزی این بانک در تهران بود و شعبه‌هایی نیز در سایر شهرهای کشور داشت.

این روند ادامه داشت تا اینکه در سال ۱۳۰۳ «بانک سپه»، نخستین بانک ایرانی، به‌عنوان «بانک پهلوی قشون» در انجام امور مالی و به کار انداختن وجوه صندوق بازنشستگی درجه‌داران ارتش تأسیس شد. از آن زمان به بعد و به‌تدریج، مؤسسات و بانک‌های دیگری نیز به فعالیت‌های بانکی اشتغال پیدا کردند که از جمله آنها می‌توان به «مؤسسه رهنی ایران» اشاره داشت که در سال 1304، باهدف رفع نیاز مردم از طریق وام‌های کوتاه‌مدت به آنها تأسیس گردید. این مؤسسه در ابتدا تحت نظارت وزارت دارایی فعالیت می‌کرد و در مقابل اخذ وثیقه منقول، به اعطای وام به افراد با نرخ بهره پایین پرداخت.

پس از آن نیز «بانک ملی ایران» در سال ۱۳۰۷ افتتاح گردید و در سال ۱۳۱۰ حق انتشار اسکناس توسط مجلس شورای ملی تصویب و برای مدت ۱۰ سال به این بانک اعطا شد و بر همین اساس در فروردین 1311، نخستین اسکناس بانک ملی انتشار یافت.

اولین بانک خصوصی ایران نیز، «بانک بازرگانی ایران» بود که با استفاده از قانون تجارت و به شکل شرکت سهامی عام تأسیس شد و راه را برای تأسیس بانک‌های خصوصی دیگر هموار ساخت، به‌گونه‌ای که تا اواسط سال 1331 ،پنج بانک خصوصی دیگر به نام بانک‌های: عمران، صادرات، تهران، بیمه بازرگانی و پارس تأسیس شدند.

بانک ملی ایران تا قبل از سال ۱۳۳۸ عملاً وظایف بانک مرکزی مانند حق انحصاری انتشار اسکناس و تنظیم جریان پول کشور نیز برعهده داشت. در این سال، لایحه اساسنامه بانکی و پولی ایران به تصویب رسید و از مرداد ۱۳۳۹ وظایف بانکداری مرکزی از بانک ملی تفکیک شد و پس از گذشت 74 سال از شروع فعالیت بانکی در ایران، بانک مرکزی رسماً تشکیل گردید و فعالیت‌های غیرانتفاعی بانک ملی ایران مانند انتشار اسکناس، ضرب سکه، بانکداری دولت و مسئولیت اداره نظام پولی و اعتباری و کنترل سازمان بانکی کشور را به عهده گرفت.