جمع‌بندی احکام نگاه به جنس مخالف در فضای رسانه‌ای
یکی از مسائل مهم فقهی در خصوص استفاده سالم و شرعی از فضای مجازی و دیگر رسانه‌ها، بحث انواع نگاه‌های مجاز و غیرمجاز افراد به جنس مخالف در انواع محتواهای رسانه‌ای است. در این مجال، تلاش شده است تا به شکلی موجز، انواع عناوین فقهی وارد بر این موضوع مورد بررسی قرار بگیرد. در انتها، نمودار انواع نگاه‌های حلال و حرام به جنس مخالف در بستر رسانه‌ها ذکر شده است.
به سبب گسترش رسانه ها و فضای مجازی، سوالات جدید فقهی نیز از سوی افراد متدین جامعه در خصوص مسائل جدید مطرح می شود. یکی از مسائل مهم فقهی در خصوص استفاده سالم و شرعی از فضای مجازی و دیگر رسانه ها، بحث انواع نگاه های مجاز و غیرمجاز افراد به جنس مخالف در انواع محتواهای رسانه ای است. در این مجال، تلاش شده است تا به شکلی موجز، انواع عناوین فقهی وارد بر این موضوع مورد بررسی قرار گرفته و در انتها، نمودار انواع نگاه های حلال و حرام به جنس مخالف در بستر رسانه ها ذکر شده است. نظرات فقهی که در این یادداشت مورد بررسی قرار گرفته است بیشتر ناظر به فتاوای مقام معظم رهبری (دامت برکاته) و امام خمینی (ره) می باشد.
در ادامه، عناوینی گوناگون فقهی که به طور کلی نگاه فرد را تبدیل به نگاه حرام می کند، به ترتیب ذکر شده است:
عنوان اول: حرمت نگاه و مصرف محتوا به قصد لذت و از روی شهوت یا همراه با خوف وقوع گناه
هر نوع نگاه از روی شهوت و به قصد بهره مندی از لذت شهوانی حتی اگر نگاه به همجنس و یا حتی غیرانسان باشد (مانند فیلم و عکس) حرام است مگر نگاه زن و شوهر به یکدیگر. (فلاح‌زاده، ۱۳۹۰، صص 320-321) حتی فکر و خیال کردنی هم که با این قصد باشد، همین حکم را دارد. (آیت الله خامنه ای، ۱۳۹۳) معمولا قید «خوف افتادن به گناه» یا «موجب وقوع مفسده» (مثلاً در لحظه بعد، نگاه او تبدیل به نگاه همراه لذت جنسی شود یا منجر به سایر گناهان شود) هم همراه با قید «به قصد لذت جنسی» عناوینی هستند که به محض اینکه فعل نگاه کردن با آن همراه باشد، چنین مشاهده ای را حرام خواهد نمود. (آیت الله خامنه ای، ۱۳۹۳) بنابراین مصرف هرگونه متن، تصویر، صوت و فیلمی که محتوای تحریک کننده داشته باشد یا خوف وقوع گناه در آن باشد، حرام و مسئله مند خواهد بود.
لازم به تذکر است که «خوف افتادن به گناه» یا «تماشاگری به قصد لذت جنسی» دو عنوان مستقل هستند که هر کدام محقق شوند، آن نگاه را حرام خواهند کرد و این چنین نیست که برای تحقق حکم حرمت هر دو عنوان باید با هم باشند. بنابراین توجیه کسانی که می گویند من با مشاهده چنین تصاویری به گناه نمی افتم و یا حتی مشاهده آن ها شهوت مرا تا حدی تسکین می دهد و جلوی گناه مرا را می گیرد درست نیست. صرف نگاه به چنین تصاویر شهوت انگیزی جدا از تبعات نامطلوب آن، مسئله خواهد بود و حرام است.
نکته ی آخری که در این زمینه باید به آن توجه نمود آن است که همانطور که تولید محتوای منافی عفت در فضای مجازی تنها منحصر به تولید تصویری نیست و شامل تولیدات صوتی و متنی هم می شود، مصرف محتواهای منافی عفت و شهوت برانگیز نیز تنها منحصر در نگاه نیست بلکه گوش دادن به محتواهای صوتی یا خواندن محتواهای متنی شهوت برانگیز نیز حرام خواهد بود.
عنوان دوم: حرمت نگاه به بدن مسلمان نامحرم غیر متهتک در پخش مستقیم
مطابق نظر برخی از محققین و مجتهدین، افرادی که به هر نحوی حریم و حرمت ندارند و یا حریم خود را نگه نمی دارند، می توان به جاهایی از بدن آن ها که به طور متداول نمی پوشانند، بدون قصد لذت یا خوف وقوع گناه نگاه کرد. از جمله این افراد، اولا غیر مسلمانان (اهل ذمه) و ثانیا مسلمانان متهتک و لاابالی هستند. (مشکات، ۱۳۸۱، صص 41-42)
در فضای حقیقی و ارتباط رو در رو، نگاه مرد به بدن زن مسلمان نامحرم غیر متهتک به بیش از صورت و دست ها تا مچ، حتی اگر بدون لذت شهوانی باشد، حرام است. (فلاح‌زاده، ۱۳۹۰، ص 321) در خصوص نگاه زنان به بدن مرد مسلمان نامحرم نیز چنین چیزی با اندکی تفاوت وجود دارد. به قسمتهایی از بدن مرد می‌توان نگاه کرد که مردان به طور متعارف نمی‌پوشانند، مثل سر و گردن و قسمتی از دست و مچ پا. البته نباید قصد لذت یا خوف وقوع گناه وجود داشته باشد. (آیت الله خامنه ای، ۱۳۹۳) بنابراین «صورت و دست های زنان تا مچ» و «قسمت های متعارفی که در مردان پوشیده نمی شود» به عنوان «مواضع مجاز نگاه حضوری» به نامحرم محسوب می شود؛ البته به شرطی که این نگاه بدون قصد لذت باشد. البته این محدوده نگاه در مشاهده حضوری، فقط زمانی است که متعلَق نگاه ما فرد مسلمان غیر متهتک باشد. می توان به مواضعی از بدن غیر مسلمانان (مانند اهل کتاب) که به طور متداول نمی پوشانند، بدون قصد لذت جنسی نگاه کرد. (آیت الله خامنه ای، ۱۳۹۳)
در فضای مجازی و در جایی که فیلم هایی از زن و مرد مسلمان وجود دارد نیز این حکم حرمت جاری است به شرطی که آن فیلم و محتوایی که پخش می شود، پخش زنده و مستقیم باشد. طبق نظر مقام معظم رهبری (دامت برکاته) مشاهده ی فراتر از مواضع مجاز نگاه حضوری به بدن [مسلمان] نامحرم (دست ها تا مچ و گردی صورت در زنان و قسمت های بدون پوشش متعارف در مردان) در پخش های مستقیم حتی اگر بدون قصد لذت باشد حرام است. منتهی در صورتی که ما آن فرد را بشناسیم، بنابر فتوا و در صورت عدم شناخت، بنابر احتیاط واجب چنین نگاهی حرام خواهد بود. (آیت الله خامنه ای، ۱۳۹۳) به همین دلیل است که دیدن کشتی مردان که به طور زنده از تلویزیون پخش می شود، توسط زنان، حتی اگر بدون قصد لذت یا خوف افتادن به گناه باشد جایز نیست. (آیت الله خامنه ای، ۱۳۸۶، ص 280)
به نظر می رسد همانطور که در نگاه حضوری می توان به قسمت هایی از بدن نامسلمانان یا مسلمانان متهتک که به طور متعارف نمی پوشانند بدون قصد لذت نگاه کرد، این جواز در پخش مستقیم تصاویر آن ها به طریق اولی وجود دارد. ولی باید دقت داشت که این جواز نگاه کردن به بدن نامسلمانان (چه در نگاه حضوری و چه در پخش زنده و مستقیم) طبق نظر مقام معظم رهبری، فقط ناظر به قسمت هایی است که آن ها به طور متداول نمی پوشانند نه همه قسمت های بدن آن ها.
عنوان سوم: حرمت نگاه به بدن مسلمان نامحرمی که می شناسیم در پخش غیر مستقیم یا عکس
اگر آن محتوایی که از نامحرم پخش می شود، فیلم غیر مستقیم و یا به صورت عکس باشد، در صورتی که فرد نامحرم مشاهده شده غیر مسلمان باشد یا مسلمان متهتک باشد و یا اگر مسلمان است، او را نشناسیم، می توانیم به فراتر از مواضع ذکر شده مجاز، بدون قصد لذت و یا خوف افتادن به گناه نگاه کنیم. مثلا می توانیم به تصویر بدون روسری مسلمانی که نمی شناسیم بدون قصد لذت نگاه کنیم. (آیت الله خامنه ای، ۱۳۸۶، ص 279؛ آیت الله خامنه ای، ۱۳۹۳)
اما در همین محتوای پخش شده از نامحرم که به صورت پخش غیر مستقیم ( یا عکس) است، اگر سوژهی بدپوشش در فیلم یا تصویر، متعلق به مسلمانی که بیننده او را می شناسد باشد، نگاه به فراتر از مواضع مجاز نگاه حضوری، حتی بدون قصد لذت نیز حرام خواهد بود؛ در حقیقت حکم نگاه غیر زنده به مسلمان نامحرمی که او را می شناسیم، حکم نگاه به او به صورت حضوری را دارد. (آیت الله خامنه ای، ۱۳۹۳) بنابراین به عنوان مثال، نگاه به تصاویر بدپوشش فامیل نامحرم غیر متهتک در فضای رسانه ای و مجازی، با این توجیه که ما هیچ قصد بدی نداریم و یا هیچ لذت جنسی در ما برانگیخته نمی شود، قابل قبول نبوده حرام خواهد بود.
جمع بندی احکام نگاه به جنس مخالف
نمودار زیر، جمع بندی کاملی نسبت به احکام نگاه به جنس مخالف در فضای واقعی و مجازی را نشان می دهد.
سه نکته را در انتها باید تذکر داد:
- با توجه به آنچه بیان شد، تقریبا می توان گفت که در تمامی مواردِ نگاه به «مسلمان»، مقصود ما «مسلمان غیر متهتک» می باشد. بنابراین موارد نگاه به «غیر مسلمان» را می توان به نگاه به «مسلمان متهتک» نیز تعمیم داد.
- آن چه در خصوص شقوق مختلف نگاه و عناوین مختلف آن در این قسمت بیان شده است، همگی قابل توضیح و تفصیل است و حتی می تواند جای اختلاف نظر باشد. اینکه «آشنا بودن» و «شناخته شده بودن» فرد دقیقا تا کجاست، مثلا آیا سلبریتی ها نیز آشنا محسوب می شوند یا نه، و اینکه مثلا مرز «متهتک» بودن تا کجاست و… همگی مسائلی هستند که جای توضیح و تفصیل و دقت بیشتری دارد که از عهده ی این متن خارج است.
- معمولا وقتی بی حجابی از حد مشخصی عبور می کند، خواه ناخواه شهوت انسان را بر می انگیزد. بنابراین در محتواهای رسانه ای وقتی بدپوششی از حد مشخصی عبور می کند، مشاهده آن محتوا بدون برانگیخته شدن شهوت امکان ندارد و بنابراین مشاهده آن حرام می شود. بنابراین قیدهای مختلفی که در نگاه های غیر شهوانی بیان شد، ناظر به موارد و افراد خاصی است و الا که همان قید «حرمت نگاه های لذت جویانه جنسی» حکم مشاهده بسیاری از محتواهای موجود در این زمینه را مشخص می کند.
منابع:
- آیت الله خامنه ای. (۱۳۹۳). رساله آموزشی، بخش پوشش و نگاه کردن. بازیابی از https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=27847
- آیت الله خامنه ای. (۱۳۸۶). رساله اجوبه الاستفتائات. (سید احمدرضا حسینی، مترجم). تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.
- فلاح‌زاده، محمدحسین. (۱۳۹۰). آموزش فقه (72 درس): احکام سطح عالی. قم: الهادی.
- مشکات، سید‌حمید. (۱۳۸۱). فقه نگاه به تصویر. فقه، 31–32(9)، 13-54.
هسته رسانه و فضای مجازی اندیشکده
