اندیشکده رهیافت؛

بعد از گسترش اینترنت و نرم افزارهای ارتباطی مبتنی بر آن به خصوص شبکه ها و رسانه های اجتماعی در ایران، شاهد استفاده ی روز افزون گروه های مختلف اجتماعی و فرهنگی از این پلتفرم ها به منظور جریان سازی های اجتماعی در جهت منافع گروهی بوده ایم. یکی از این گروه های اجتماعی در ایران که تقریبا از همان اوایل ورود فناوری های ارتباطی اینترنت پایه به این عرصه ورود کرده و در موضوعات مختلف، رسانه های اجتماعی گوناگون خویش را توسعه داده است، گروهی هستند که در افکار عمومی معمولا از آن ها به افراد «انقلابی» ، «بسیجی» یا «حزب اللهی» یاد می شود. در این نوشتار کوتاه، تلاش می کنیم تا با نوعی جریان شناسی یا دسته بندی از رسانه های اجتماعی متعلق به این گروه، در خصوص عملکرد ، کارکرد، فرصت ها و تهدیدهای هر کدام نکاتی را بیان کنیم.

تعاریف

قبل از هرچیز، ابتدا باید به اجمال، مفاهیم مورد استفاده را توضیح دهیم. در این نوشتار، مقصود ما از رسانه های انقلابی در فضای مجازی «تمامی کانال ها، وبلاگ ها و صفحاتی (پیج) است که گرداننده یا گردانندگان آن، معتقد به مبانی فکری جمهوری اسلامی ایران از جمله اسلام، تشیع و ولایت فقیه هستند.» این صفحات می توانند به شکل کانال ها و صفحات عمومی (مانند صفحات اخبار، تحلیل، آموزش و…) ، صفحات فروشگاهی (ارائه ی کالا یا خدمات) و یا صفحات شخصی (بیان نظرات، تحلیل ها و ایده های فردی) باشند. همچنین این صفحات می توانند به طور تخصصی یا پراکنده در خصوص موضوعات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، هنری، طنز، علمی، آموزشی، مهارتی و… مطالبی را منتشر کنند. بنابراین، مقصود ما از رسانه ی انقلابی لزوما صفحاتی نیست که موضوعات سیاسی منتشر می کنند و یا موضع صریح انقلابی در محتوای آن ها وجود دارد بلکه صرفا مقصود ما صفحه ای است که گرداننده ی آن، اعتقادات و باورهای نزدیکی به مبانی انقلاب اسلامی ایران دارد. در نقطه مقابل، مقصود از صفحات یا محتواهای غیر یا ضد انقلابی، هر گونه صفحه، کانال یا مطلبی است که محتوای آن در تعارض با مبانی جمهوری اسلامی ایران از جمله اسلام، تشیع و یا گفتمان ولایت فقیه باشد.

سنخ شناسی و دسته بندی انواع رسانه های انقلابی در فجازی

دسته بندی زیر از رسانه های انقلابی در فجازی بر اساس مشاهده ی نوع عملکرد آن ها، به صورت تیپیکال و نمونه ی آرمانی فراهم شده است. هر چند می توان صفحات یا کانال هایی را نیز در رسانه های اجتماعی مشاهده کرد که ویژگی های دو یا چند دسته را با هم داشته باشند، اما به دلیل مانعه الجمع بودن بیشتر ویژگی هایی که متعلق به هر دسته است، کمتر می توان چنین صفحاتی را در واقعیت مشاهده نمود؛ مگر اینکه ما شاهد تغییر رویه ی گرداننده ی کانال باشیم.

1. صفحات گمنام : صفحاتی که گرداننده یا مالک آن ها به دلایل گوناگون، به گونه ای رفتار می کند که اصلا مشخص نمی شود صاحب صفحه، یک فرد انقلابی است. حال این گمنام بودن یا به گونه ای است که مخاطبان صرفا با محتوا روبرو هستند و اصلا گرداننده یا گردانندگان را نمی بینند و یا در عین اینکه مخاطبان گرداننده را دیده و یا با او ارتباط دارند، اما اصلا با هویت و عقاید عمیق انقلابی او آشنا نیستند و صرفا در حد محتوای عمومی کانال او را می شناسند. محتوای این دسته از صفحات نیز کاملا عمومی و عاری از مواضع صریح و متمایز انقلابی است. معمولا کانال های فروشگاهی یا کانال های عمومی با مخاطب عام (مانند صفحات طنز) ذیل این نوع از صفحات قرار می گیرند.
2. صفحات کم رنگ: در این صفحات، با اینکه از روی قرائن محتوایی، ظاهر فردی (مانند انگشتر، ریش و…) و یا شهرت قبلی، کاملا مشخص است که صاحب صفحه فردی معتقد، مذهبی و انقلابی است، اما به طور کلی او در خصوص موضوعات مذهبی یا انقلابی موضع گیری جدی و پررنگی نمی کند و ترجیح می دهد بدون حاشیه، به موضوع اصلی کانال بپردازد. در این صفحات، معمولا صرفا در هنگام رخدادهای مهم مذهبی (مانند ایام محرم) یا اجتماعی (مانند شهادت شخصیت های برجسته) است که صاحب صفحه، پست ها یا مطالب اندکی در خصوص آن واقعه منتشر می کند. معمولا یکی از علل اصلی این نوع عملکرد از سوی گردانندگان این نوع صفحات، جذب حداکثری مخاطبان از قشرهای گوناگون و از دست ندادن آن ها در راستای مقاصد مختلف است. از جمله مثال های این نوع صفحات، می توان به صفحات شخصی یا بلاگرهای مذهبی اشاره کرد که در عین مشخص بودن موضع مذهبی یا انقلابی آن ها، تمایلی به اظهارنظرات زیاد، شدید و غلیظ در حوزه هایی که اختلاف و شکاف فرهنگی وجود دارد، دیده نمی شود. برخی از مصادیق این نوع صفحات ممکن است به دلایل واقعی، یا تحت تاثیر فشارهای موجود در فضای شبکه و یا برای از دست ندادن مخاطبان و همراهی با آن ها، برخی از عناصر فرهنگی جبهه ی رقیب یا غیرانقلابی را نیز به رسمیت بشناسند و با آن همراهی کنند.
3. صفحات انتقادی: برخی از صفحات و رسانه های انقلابی هستند که صاحب آن، نه تنها با پیام ها و پست هایی که می گذارد آشکارا مواضع انقلابی و مذهبی خود را در موضوعات مختلف و به مناسبت های مختلف بیان می کند، بلکه با انتقاد، جدال و پاسخ گویی به مطالب و محتواهای صفحات غیرمذهبی، غیر انقلابی و یا ضدانقلابی، بر هویت انقلابی خود پافشاری می کند. این دسته از صفحات معمولا کمتر به بیان مطالبی می پردازند که به گونه ای به جبهه ی مقابل تنه نزند یا ارتباطی با محتواها و ساختارهای فکری و فرهنگی آن ها نداشته باشد. به عبارت دیگر، درصد بالایی از محتواهای تولیدی در این صفحات، به نقد گفتار یا عملکرد جبهه ی ضدانقلاب یا غیرانقلابی بر می گردد. در واقع امتیاز این صفحات به نسبت صفحات مشابه، انتقاد از جبهه ی رقیب و پاسخگویی به حملات فرهنگی آن ها است. به اقتضاء رسالت این دسته از صفحات، معمولا ادبیات محتواهای تولیدی آن ها ادبیاتی تند و جدلی است. این نوع صفحات، بیش از سایر کانال های انقلابی به پاسخ دادن به انواع شبهاتی که از سوی رسانه های غیر یا ضدانقلابی منتشر می شود، می پردازند؛ به گونه ای که در بسیاری از موارد، خود این صفحات مجرای رسیدن محتواهای غیر یا ضدانقلابی به افراد انقلابی هستند.
4. صفحات مولد: گردانندگان این نوع از کانال ها و رسانه های اجتماعی، همچون صفحات دسته ی قبل، آشکارا و بی پروا محتواهای خاص مربوط به جبهه ی فرهنگی انقلابی را تولید و منتشر می کنند. تفاوت این دسته با دسته ی قبل در نوع جهت گیری محتوایی است که تولید می کنند. در این نوع صفحات، بیش از آن که به صورت سلبی و با نفی جبهه ی رقیب تولید محتوا صورت بگیرد، تلاش می گردد تا مطالبی ایجابی و دست اول در خصوص یک موضوع خاص، با نگرشی انقلابی (و نه با نگاهی خنثی یا غرب گرا) تولید و منتشر گردد؛ فارغ از اینکه جبهه ی رقیب یا غیرانقلابی در خصوص آن موضوع، با جبهه ی انقلابی همسو یا ناهمسو است. به عبارت دیگر، هدف انتشار محتوا در این صفحات در بدو امر، تخریب یا انتقاد از جبهه ی رقیب نیست بلکه هدف، بیان یک نکته ی آموزشی یا فرهنگی است در عین اینکه می تواند در ادامه به انتقاد نیز منجر شود. موضوعی که این دسته از صفحات بر روی آن تمرکز می کنند، موضوعی عمومی یا بینافرهنگی (همچون موضوعات طنز، خبری یا علمی عام) نیست؛ بلکه ناظر به نیازهای مردم مذهبی، متدین و انقلابی و مبتنی بر اصول نظام فکری ایشان است؛ مانند صفحاتی که احکام شرعی را بیان می کنند، صفحاتی که به تحلیل اخبار روز بر اساس روایت های انقلابی می پردازند و یا کانال هایی که به صورت موضوعی، به بیان رویکرد اسلامی در یک حوزه خاص مانند «طب اسلامی»، «تربیت اسلامی» و «سبک زندگی اسلامی» مشغول هستند.

نگاهی کارکردگرایانه به انواع رسانه های انقلابی فجازی

نظریات کارکردگرایانه رسانه مبتنی بر این پیش فرض هستند که انواع رسانه ها (اعم از جدید و قدیم) هر کدام نیاز خاص و مشخصی را از مخاطبان برآورده می کند. به عنوان نمونه، اطلاع رسانی، سرگرم کنندگی، جامعه پذیری و… از جمله کارکردهای معروف رسانه است.

به نظر نگارنده، هر کدام از این 4 رسانه ی انقلابی با توجه به کارکرد خاصی که دارد، نیاز خاصی را از جبهه ی فرهنگی انقلابی برآورده می کند. لذا، وجود هر 4 مدل ضروری است.

به عنوان نمونه،  صفحات گمنام و کم رنگ، بهترین رسانه های اجتماعی در فضای مجازی برای ارتباطات میان فرهنگی با خرده فرهنگ های مغایر هستند. با توجه به مشخص یا شدید نبودن موضع گیری های خاص انقلابی در این نوع از صفحات، معمولا تعداد زیادی از افراد از گروه های مختلف فرهنگی جذب آن ها می شود. بدین ترتیب، پس از جلب اعتماد گروه های مختلف اجتماعی، این صفحات می توانند بر سر بزنگاه ها و با ارائه ی محتواهای غیرحساسیت برانگیز انقلابی به صورت تدریجی و ملایم، مخاطبان عام خود را بیش از پیش به عناصر فرهنگی انقلابی متمایل کنند.

صفحات انتقادی با نوع عملکرد خاص خود اولا منجر به افزایش اعتماد به نفس جبهه فرهنگی انقلابی در مقابل جبهه ی فرهنگی رقیب شده و بدین ترتیب، نوعی «استحکام نگرشی» را برای مخاطبان خود در مقابل کانال ها و محتواهای ضدانقلابی به ارمغان می آورد. این کارکرد، به خصوص، نیاز افرادی که بیشتر در معرض محتواهای ضدانقلابی در فضای مجازی یا حقیقی هستند، برآورده می کند و به نوعی آن ها را در مقابل انواع انحرافات فرهنگی، بیمه می گرداند. کارکرد دوم این دسته از صفحات آن چیزی است که نام را «التیام روانی» می گذاریم. به دلیل هجمه های گسترده ی جبهه ی فرهنگی ضدانقلاب بر گروه های انقلابی در فضای مجازی، معمولا مخاطبانی که هویت خود را انقلابی تعریف می کنند، در مقابل انواع توهین ها، تهمت ها، تمسخرها و زخم زبان های جبهه ی فرهنگی ضدانقلاب نوعی آزردگی خاطر و پریشان حالی را تجربه می کنند. کارکرد دوم صفحات انقلابی انتقادی، نوعی آرامش بخشی، تسکین و جبران روانی برای انواع فشارهایی است که بر ایشان از سوی جبهه ی رقیب وارد شده است.

در نهایت، در خصوص صفحات مولد باید گفت که این دسته از صفحات، به عنوان قلب تپیننده ی پمپاژ عناصر فرهنگی بنیادین به جبهه ی فرهنگی انقلابی عمل می کند. این صفحات با شناختی که از نیازهای آموزشی و فرهنگی جبهه ی انقلابی دارند، اقدام به تولید مطالب مورد نیاز در حوزه های مختلف تربیتی، مذهبی، سیاسی، تاریخی، اخبار و… می کنند به گونه ای که مطالب تولیدی آن ها، مبنا و مرجعی برای پاسخ به انواع نیازهای معرفتی و عملی مخاطبان انقلابی در طول زندگی قرار می گیرد تا جایی که معمولا محتواهای تولیدی ایشان، در شبکه های اجتماعی مجازی انقلابی به شدت دست به دست می گردد.

تهدیدهای رسانه های انقلابی فجازی

با توجه به کارکرد خاص هر کدام از انواع رسانه های انقلابی، هر کدام از آن ها ممکن است دچار آفت ها و مشکلات خاص خودشان گردند به گونه ای که نه تنها آن ها را از تحقق کارکرد و دستیابی به اهداف تعیین شده ی فرهنگی باز دارد، بلکه می تواند منجر به سوء کارکرد و تحقق آثار منفی فرهنگی در جبهه ی انقلابی گردد. به همین جهت، گردانندگان هر کدام از انواع صفحات، در عین اینکه باید شناخت روشنی از کارکرد و نتیجه ی رسانه ی خود داشته باشند، باید انحرافات و چالش های خاص رسانه ی انقلابی خود را شناخته و در راستای پیشگیری و احیانا درمان آسیب های آن بر آیند. در آخرین فصل این یادداشت، مروری بر تهدیدهای خاص هر کدام از صفحات انقلابی چهارگانه در فضای مجازی خواهیم داشت.

به نظر می رسد مهمترین آفت صفحات گمنام در هر شکل آن، سکوت و انفعال بیش از حد این رسانه ها در برابر رخدادها، مسائل یا چالش های فرهنگی بزرگ در طول زمان است. انتظار می رود حتی گمنام ترین گردانندگان انقلابی که دارای خنثی ترین کانال ها و صفحات از حیث ارتباط با مسائل فرهنگی جبهه ی انقلابی هستند (مانند کانال های فروشگاهی)، به نوعی نقش مثبت فرهنگی خود را در راه آرمان های انقلابی خویش ولو به شکلی ضعیف، ایفا کنند. در غیر این صورت، این صفحات هیچ تمایزی با صفحات غیرانقلابی، بی تفاوت یا خنثی نخواهند داشت. لازم به تذکر است که ضروری نیست محتواهایی صریح و بی پیرایه که مخاطب عام یا ساکن جبهه ی فرهنگی رقیب را می راند یا می رنجاند تولید شود بلکه همان قدر که فرد بر اساس هویت انقلابی خویش، جهت گیری های خاصی را در تولید محتوا رعایت کند و تفاوتی را با صفحات خنثی ایجاد نماید، کافی است. به عنوان نمونه، یک کانال فروشگاهی انقلابی، می تواند در ایام اعیاد مذهبی، تخفیفاتی را روی محصولات خویش اعمال نماید.

مهمترین آفت های صفحات انقلابی کم رنگ، که اصلی ترین کارکردشان برای جبهه ی انقلابی، ارتباطات میان فرهنگی است، دو حالت افراط و تفریط در وام گیری از عناصر فرهنگی جبهه ی رقیب است که باعث ناکارآمدی این دسته از صفحات می گردد. در حالت افراط، این دسته از صفحات، آن قدر در وام گیری از عناصر فرهنگی خنثی یا همنوایی با جبهه ی فرهنگی رقیب زیاده روی می کنند که عملا آنچه که تقویت شده و به سوی آن دعوت می شود، جبهه ی فرهنگی رقیب است نه جبهه ی فرهنگی انقلابی. حضور بلاگرهای مذهبی با آرایش های غلیظ یا پوشش های غیراسلامی در صفحات مجازی، نمونه ای از افراط در همنوایی است. در سوی مقابل، آفت دومی که این دسته از صفحات را تهدید می کند آن است که این دسته از رسانه ها که با صرف وقت و هزینه ی زیاد موفق شده اند مخاطبانی چندفرهنگی پیدا کنند، به ناگاه با برخی از موضع گیری های تند و شدید و بعضا خشن انقلابی، مخاطب عام خود را آزرده کرده و با ریزش و خروج آن ها از صفحه ی انقلابی خویش، مواجه می گردند. صفحات کم رنگ انقلابی باید بسیار توجه کنند که هیچ گاه خود را با صفحات انتقادی و یا مولد مقایسه نکنند؛ زیرا وجه امتیاز آن ها، که صفحات انتقادی و مولد از آن محروم هستند، حضور متنوع اقشار جامعه در کانال آن هاست که زمینه را برای نفوذ و ارتباط میان فرهنگی و تقریب آن ها به جبهه ی فرهنگی انقلابی فراهم می کند. لذا نباید با موضع گیری های شدید، واضح، تند و بی پیرایه ی انقلابی، این دسته از مخاطبان را از دست بدهند.

از جمله آفت های صفحات انتقادی می توان به (1) انتقادهای افراطی، ناعادلانه و غیرمنطقی از جبهه ی فرهنگی رقیب (به جای انتقادهای دقیق، نقطه زن و منصفانه) ، (2) تصور محدود از هویت انقلابی و در نتیجه تخریب و انتقاد از رسانه های انقلابی یا گردانندگان مذهبی (به جای سعه صدر در مقابل آن ها)، (3) خارج شدن لحن و نحوه بیان محتوا از ادب و هنجارهای اخلاقی و استفاده از الفاظ نابهنجار، پرخاشگرایانه و خلاف ادب و در نهایت، (4) پرداختن به موضوعات و مسائلی که به دلیل مجموعه ای از مصالح کلان تر، نباید خیلی به آن ها توجه شود (مانند مطالبی که به نوعی اشاعه ی منکر و فحشا است) نام برد.

از جمله آفت صفحات مولد نیز عبارت است از (1) استفاده بیش از حد از مطالب تقلیدی و فورواردی به جای مطالب تولیدی ناب، (2) تولید و انتشار مطالب غلط و نادرست به جای تحقیق کافی برای رسیدن به حقیقت، (3) استفاده از رویکردهای التقاطی و غیراسلامی به جای رویکرد اسلامی و انقلابی در محتواهای تولیدی و در نهایت، (4) کم کاری در میزان تولید محتوا و مطالب جدید و به روز به گونه ای که صفحه، به صفحه ای راکد و تاریخ گذشته تبدیل شود.

در پایان، تذکر مجدد این نکته لازم است که تمامی این جریانات رسانه ای انقلابی در فضای مجازی کشور ضروری هستند و نباید هیچ نوع از آن ها را به طور کلی تخطئه یا تبدیل کرد. آن چه که باید مورد توجه قرار گیرد، حرکت به سوی تحقق کارکرد خاص هر رسانه به بهترین شکل و جلوگیری از آفت ها و انحراف هر کدام از آن ها در مسیر رسالتی است که بر عهده گرفته اند.

 هسته رسانه و فضای مجازی اندیشکده