غلامرضا نوری پژوهشگر حوزه گردشگری در یادداشتی برای اندیشکده رهیافت نوشت:
توسعه صنعت گردشگری در جمهوری اسلامی ایران، مستلزم اتخاذ یک استراتژی هوشمندانه در قبال نظام تجارت بینالملل است. با توجه به چالشهای گفتمانی ناشی از الگوهای تجارت آزاد غربی و همچنین تحریمهای ظالمانه، ایران باید رویکرد «ادغام هویتمحور و مقاومتی» را در پیش گیرد. این استراتژی، اولویت را بر رهبری فعال در پیمانهای منطقهای غیرغربی SCO، BRICS، EAEU متمرکز میسازد تا ضمن بیاثرسازی تحریمها، از توافقنامههای سازمان تجارت جهانی (WTO) نظیر GATT، GATS و TRIPS نیز به صورت گزینشی و ابزاری برای تسهیل هدفمند تجهیزات زیرساختی، جذب سرمایهگذاری با حفظ استاندارهای ملی و صیانت از میراث ناملموس ایرانی استفاده کند. این تعامل، توسعه پایدار را با حفظ استقلال اقتصادی و هویت فرهنگی پیوند میزند.
۱. گردشگری، ابزار دیپلماسی فرهنگی و موتور توسعه مقاومتی: بخش گردشگری، فراتر از تولید ناخالص داخلی، ابزاری قدرتمند برای دیپلماسی عمومی، تبادل فرهنگی سازنده و کاهش اثرات تکانههای اقتصادی است. ایران با برخورداری از مزیتهای نسبی کمنظیری چون میراث جهانی یونسکو، تنوع اقلیمی وسیع (از کویر تا مناطق کوهستانی و دریایی) و غنای فرهنگی، نیازمند طراحی استراتژی تعامل بینالمللی است. با توجه به تحریمهای اقتصادی و چالشهای گفتمانی موجود در برخی توافقنامههای جهانی، ایران نمیتواند الگوی تجارت آزاد را به صورت انفعالی بپذیرد. لذا، رویکرد مطلوب «تعامل هویتمحور و مقاومتی» است؛ به این معنا که هرگونه مشارکت در چارچوبهای بینالمللی باید با هدف تقویت زیرساختهای اقتصاد مقاومتی و تضمین صیانت از هویت و ارزشهای فرهنگی ملی و اسلامی باشد. این امر مستلزم اولویتبندی شرکای تجاری و انتخاب هوشمندانه تعهدات است.
۲. اولویت استراتژیک: تمرکز بر پیمانهای منطقهای و جایگزین: در شرایط تحریم، پیمانهای منطقهای و نهادهایی که هدفشان توسعه چندجانبهگرایی و کاهش نفوذ سیاستهای بلوک غرب است، به عنوان ستون فقرات استراتژی گردشگری مقاومتی ایران عمل میکنند. این سازمانها فرصتهایی را برای گردشگری ایران فراهم میآورند که از کانالهای غربی مسدود شده است. سازمانهای آسیایی و اقتصادی نوظهور SCO و BRICS ایران باید از عضویت کامل خود در سازمان همکاری شانگهای (SCO) و پیوستن به گروه بریکس (BRICS) به عنوان یک اهرم ژئوپلیتیکی و اقتصادی استفاده کند. هدف استراتژیک، دستیابی به بازارهای عظیم چین، روسیه، هند و دیگر اعضای این سازمانها است که دارای جمعیت بالا و تقاضای رو به رشد برای گردشگری فرهنگی و سلامت هستند. یکی از راهکارهای عملیاتی توجه به گردشگری جاده ابریشم نوین و تسهیل سفر است که توسعه تورهای مشترک فرهنگی-اقتصادی چندمقصد (مثلاً مسیرهای متصل کننده ایران، چین و آسیای میانه) و همچنین توسعه زیرساختهای مرزی و حملونقل هوایی مستقیم برای جذب گروههای بزرگ گردشگری از این کشورها را شامل می شود. این رویکرد، در برابر تکانههای تحریمی نوسانات بازارهای غربی، مصونیت ایجاد میکند. از منظر فرهنگی نیز استفاده از مجامع SCO برای برگزاری فستیوالهای مشترک فرهنگی که به معرفی میراث ناملموس و مذهبی ایران (مانند گردشگری مذهبی-فرهنگی) میپردازند، یک ابزار قدرتمند برای دیپلماسی فرهنگی است. اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) و سازمان دیهشت (D-8): این پیمانها، به ترتیب، فرصتهایی برای تجارت خدمات با همسایگان شمالی و توسعه گردشگری حلال را فراهم میکنند. در خصوص EAEU، با اجرایی شدن توافق تجارت آزاد، ایران باید بر تسهیل تجارت خدمات گردشگری با کشورهای عضو (مانند روسیه و ارمنستان) تمرکز کند. راهاندازی ویزای گروهی و الکترونیک مشترک برای تسهیل ورود گردشگران دریای خزر و توسعه کریدورهای لجستیکی برای صادرات محصولات مرتبط با گردشگری حیاتی است. سازمانهای D-8 و OIC سازمان همکاری اسلامی، بستری برای رهبری ایران در تعریف استانداردها و ترویج گردشگری حلال هستند. ایران باید با ارائه مدلهای موفق گردشگری مذهبی-فرهنگی و سلامت (بر پایه طب سنتی و اسلامی)، گردشگران مسلمان از کشورهای هدف را جذب کرده و از این طریق، هویت دینی خود را در بازارهای جهانی گردشگری تقویت نماید.
۳. استفاده ابزاری و گزینشی از توافقنامههای : WTO اگرچه الحاق به WTO در کوتاهمدت پیچیده است، اما ایران باید مذاکرات را به صورت فعال برای استفاده ابزاری و گزینشی از بندهای کلیدی ادامه دهد. هدف، نه پذیرش کامل و انفعالی، بلکه مهندسی تعهدات برای تأمین منافع ملی است. الف. توافق عمومی تعرفهها و تجارت (GATT): این توافق بر کاهش تعرفهها و موانع تجاری کالاها تمرکز دارد. برای ایران، راهبرد GATT باید کاملاً معطوف به منافع زیرساختی بخش گردشگری باشد. یکی از راهکار های عملیاتی (کاهش هدفمند موانع غیرتعرفهای) این است که ایران نباید تعرفههای کلی را کاهش دهد تا به تولیدات داخلی (مانند صنایعدستی و کالاهای تولید داخل) آسیب برسد. در عوض، باید از مذاکرات الحاق برای کاهش موانع غیرتعرفهای (NTBs) بر واردات تجهیزات تخصصی و کیفی که در داخل تولید نمیشوند یا از استانداردهای کافی برخوردار نیستند، استفاده کند. مثلاً تجهیزات ایمنی پیشرفته برای طبیعتگردی و کوهنوردی، تجهیزات مورد نیاز برای ارتقاء هتلها به استانداردهای بینالمللی، یا قطعات و تکنولوژیهای خاص برای توسعه حملونقل هوایی و ریلی گردشگری از این موارد هستند. با تسهیل واردات این تجهیزات، هزینههای عملیاتی کاهش یافته و رقابتپذیری ایران در سطح جهانی افزایش مییابد. این یک اقدام دفاعی و مقاومتی است؛ زیرا با کیفیتتر شدن زیرساخت، قدرت جذب گردشگر بالا میرود و به منابع ارزی کمک میکند.
ب. توافق عمومی تجارت خدمات :(GATS) گردشگری اساساً یک صنعت خدماتی است و GATS بر چهار شیوه ارائه خدمات تمرکز دارد که بر گردشگری تأثیر مستقیم میگذارد. راهبرد ایران باید بر جذب سرمایه و تخصص با حفظ کنترل حاکمیتی باشد. راهکار عملیاتی در ایران (تسهیل سرمایهگذاری خارجی هدفمند): تعهد به آزادسازی خدمات باید صرفاً در بخشهایی متمرکز شود که بالاترین درآمد ارزی و کمترین آسیب فرهنگی و اجتماعی را دارند. این شامل تسهیل سرمایهگذاری خارجی در مناطق آزاد و ویژه گردشگری برای ساخت و بهرهبرداری از هتلها، مراکز سلامت و زیرساختهای تفریحی (با تأکید بر استانداردهای اسلامی و ملی) است. این تسهیل باید به قید تعهد صریح به رعایت استانداردهای ملی، فرهنگی و محیط زیستی ایران باشد. هدف، استفاده از سرمایه خارجی برای بهبود کیفیت بدون واگذاری کامل مدیریت و کنترل فرهنگی است.
ج. توافق جنبههای تجاری حقوق مالکیت فکری (TRIPS): TRIPS به تعیین استانداردهای حفاظت از مالکیت فکری میپردازد و یک ابزار حیاتی برای حفاظت از هویت و میراث ناملموس ایران در عرصه تجارت جهانی است. راهکار عملیاتی در ایران (حفاظت فعال از میراث ناملموس): ایران باید با بهروزرسانی قوانین داخلی، از این توافق به صورت فعال برای برندسازی و صیانت از صنایعدستی و محصولات فرهنگی خود در برابر نقض حقوق (کپیبرداری غیرمجاز) استفاده کند. نمونهها: ثبت جهانی نشانههای جغرافیایی برای محصولاتی مانند فرش، مینیاتور، خاتمکاری، و موسیقی سنتی (به عنوان میراث ناملموس). با ثبت این حقوق، صادرات این محصولات به صورت «برندهای معتبر ایرانی» تسهیل شده و جریان ورود گردشگر علاقهمند به فرهنگ اصیل افزایش مییابد. مهمترین اقدام سیاستی، پرهیز از انفعال و اتخاذ موضع رهبری گفتمانی است؛ به این معنی که ایران باید با تعریف و ترویج استانداردهای خود (مانند گردشگری حلال، مذهبی-فرهنگی و سلامت)، به جای پیروی از الگوهای تحمیل شده، به تعیینکننده بخشی از قواعد بازی در سطح منطقهای و جهانی تبدیل شو
