اعتبارسنجی و نیازسنجی نیازمندان در اعطای وام بانکی با نگاهی به صندوق قرض‌الحسنه امداد ولایت
بانک اسلامی باید در راستای توازن اجتماعی در جامعه بخشی از منابع خود را در قالب عقود قرض‌الحسنه بدون بهره به نیازمندان به‌صورت مصرفی و تولیدی اختصاص دهد؛ اما این به معنی این نیست که بانک باید منابع خود را بدون اعتبارسنجی و نیازسنجی به فقرا وام دهد؛ چراکه بخش عمده‌ای از منابع بانک سپرده‌های مردم است که بانک باید نسبت به آن جانب امانت و احتیاط را رعایت کند. بر این اساس سازوکار اعتبارسنجی و تخصیص وام به افراد نیازمند همیشه یکی از معضلات بانک‌ها بوده است.
بانک اسلامی باید در راستای توازن اجتماعی در جامعه بخشی از منابع خود را در قالب عقود قرض‌الحسنه بدون بهره به نیازمندان به‌صورت مصرفی و تولیدی اختصاص دهد[1]؛ اما این به معنی این نیست که بانک باید منابع خود را بدون اعتبارسنجی و نیازسنجی به فقرا وام دهد؛ چراکه بخش عمده‌ای از منابع بانک سپرده‌های مردم است که بانک باید نسبت به آن جانب امانت و احتیاط را رعایت کند. بر این اساس سازوکار اعتبارسنجی و تخصیص وام به افراد نیازمند همیشه یکی از معضلات بانک‌ها بوده است. صندوق امداد ولایت کمیته امداد یکی از نهادهای تأمین مالی است که با سابقه مطلوب درزمینه اعطای تسهیلات قرض‌الحسنه به نیازمندان فعالیت می‌کند. در این یادداشت به بررسی صندوق امداد ولایت کمیته امداد امام خمینی و روش آن‌ها برای اعتبار سنجی و اعطای وام به نیازمندان پرداخته‌شده است تا بتوانیم به الگویی مطلوب برای بهره‌مندی هرچه بیشتر نیازمندان از منابع بانکی برسیم.
آشنایی با صندوق امداد ولایت
قرض‌الحسنه در سازمان کمیته امداد امام خمینی (ره) تقریباً به عمر این سازمان سابقه داشته و موردتوجه بوده است و از همان سال‌های اولیه پرداخت وام قرض‌الحسنه در اولویت برنامه‌ها قرار داشته است. پس از مطالعات لازم جهت تحول در ساختار سازمانی حوزه متولی پرداخت وام در کمیته امداد امام خمینی (ره) و به دنبال جلسات و بررسی‌های کارشناسی طرح تأسیس صندوق قرض‌الحسنه در دستور کار قرار گرفت.
به دنبال پیشنهاد شورای محترم مرکزی و تأیید دفتر مقام معظم رهبری کار تدوین اساسنامه صندوق قرض‌الحسنه امداد ولایت تحت نظارت بانک مرکزی و منطبق بر ضوابط و چارچوب‌های موردنظر توسط کارشناسان ذی‌ربط شروع و در اسفند سال ۱۳۹۴ اساسنامه صندوق قرض‌الحسنه به تصویب هیئت‌امنای محترم کمیته امداد رسید و در تاریخ ۱۷/ ۳/ ۱۳۹۵ مجوز صندوق قرض‌الحسنه امداد ولایت از طرف بانک مرکزی صادر گردید.
منابع صندوق امداد ولایت
صندوق امداد ولایت هیچ‌گونه فعالیت اقتصادی ندارد و منابع آن صرفاً به اعطای تسهیلات به نیازمندان اختصاص دارد. منبع مالی اصلی این صندوق سرمایه‌گذاری‌های کمیته امداد امام خمینی است. هم‌چنین این صندوق از سرمایه‌گذاری‌های مردمی، هدایا و مشارکت‌های خیرین و هم‌چنین سرمایه در گردش مشتریان برای اعطای وام‌های قرض‌الحسنه استفاده می‌کند.
10 درصد از کل منابع صندوق قرض‌الحسنه امداد ولایت در بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و 10 درصد دیگر هم در خزانه صندوق قرض‌الحسنه امداد ولایت به‌عنوان پشتوانه مالی نگهداری می‌گردد و مابقی 80 درصد منابع صندوق قرض‌الحسنه امداد ولایت صرف پرداخت وام‌های قرض‌الحسنه می‌گردد.
مهم‌ترین سرفصل‌های پرداخت وام در صندوق امداد ولایت
- وام کارگشایی: این نوع وام برای رفع نیازهای ضروری نیازمندان و افرادی است که دچار ضایعه مالی شده باشند.
- وام کارآفرینی: این نوع وام برای ایجاد اشتغال پایدار تعریف شده است و برای پرداخت آن حتماً باید فرد وام‌گیرنده نسبت به ایجاد اشتغال اقدام نماید، طرح اولیه اشتغال توسط کارشناسان بررسی و در صورت تأیید، وام قرض‌الحسنه به‌صورت مرحله‌ای پرداخت می‌گردد. هم‌چنین در زمان تکمیل و راه‌اندازی طرح نظارت مستمر بر آن انجام می‌شود.
*صندوق ضمانت اشتغال: ایجاد اشتغال برای خانواده‌های نیازمند در راستای توانمندسازی، مستلزم حمایت‌های مادی و معنوی از ایشان می‌باشد که بر همین اساس کمیته امداد امام خمینی (ره) از طریق صندوق قرض‌الحسنه امداد ولایت اقدام به ایجاد سازوکاری برای موضوع تسهيل ضمانت اشتغال آن دسته از متقاضیان نیازمندی که علیرغم داشتن شرایط لازم، توانایی ارائه ضمانت به بانک‌ها و مؤسسات پولی و اعتباری را ندارند (با اولویت زنان سرپرست خانوار) نموده است. لازم به ذکر است در کمتر از یک سال از آغاز فعالیت صندوق ضمانت اشتغال 1050 نفر (۳۲۵,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال) از خدمات آن بهره‌مند گردیده‌اند.
- وام خرید مسکن: این نوع وام برای کمک به تهیه مسکن نیازمندان تعریف شده است و مراحل پرداخت به شکلی است که از خرید مسکن اطمینان حاصل گردد.
- وام ودیعه مسکن: این نوع وام برای نیازمندانی تعریف‌شده که قدرت خرید مسکن را ندارند و می‌بایست در خانه‌های استیجاری اقامت نمایند.
- وام خیرین: این نوع تخصیص منابع به دو روش صورت می‌پذیرد:
- در مواقعی که فرد خیر تمایل به مساعدت به نیازمند واجد شرایط موردنظر خود را داشته و امکان پرداخت مبلغ مساعدت به نیازمند را به‌صورت یکجا نداشته باشد. در این صورت صندوق اقدام به پرداخت وام به خیر نموده، وجه وام به نیازمند واجد شرایط مور نظر خیر پرداخت و اقساط وام توسط خیر پرداخت می‌گردد.
- شرایطی که متقاضی واجد شرایط وام در صندوق امکان تأمین ضامن را نداشته باشند با تقبل ضمانت وام توسط خیر پرداخت وام به نیازمند واجد شرایط تسهیل می‌گردد.
شرایط اعطای وام در صندوق قرض‌الحسنه ولایت
برای برخورداری از تسهیلات صندوق امداد ولایت هریک از مددجویان کمیته امداد و یا سایر افراد کم برخوردار غیر مددجو به معرفی ارگان‌های دولتی و خیرین باید از سوی واحد‌های مددکاری کمیته امداد امام خمینی نیازمند بودن آن‌ها احراز شود و پس‌ازآن، با معرفی‌نامه کمیته امداد می‌توانند برای اخذ وام به صندوق مراجعه کنند.
ضامنین و کارمزد وام‌های صندوق قرض‌الحسنه امداد ولایت بر اساس میزان مبلغ وام متفاوت است. تسهیلات به متقاضیان نیازمند از مددجویان کمیته امداد تا سقف ۱۰ میلیون تومان بدون ضامن[2] و به غیر مددجویان با اخذ یک فقره سفته اعطا می‌شود. هم‌چنین برای مبالغ بالای ۱۰ میلیون تومان نیز یک فقره چک معتبر اخذ می‌شود. وام‌هایی تا مبلغ ۱۰ میلیون تومان کارمزد صفر دارند؛ اما برای وام‌های بیش از ۱۰ میلیون تومان فقط برای یک‌بار سه درصد کارمزد دریافت می‌شود. لازم به ذکر است که این صندوق هیچ‌گونه سود و یا جریمه دیرکرد از مشتریان خود دریافت نمی‌کند.[3]
برای بهره‌مندی از تسهیلات قرض‌الحسنه صندوق امداد ولایت نیازی به افتتاح حساب یا سپرده‌گذاری برای اخذ امتیاز وجود ندارد؛ بلکه پس از محرز شدن نیازمندی متقاضی وام، تسهیلات پرداخت خواهد شد. هم‌چنین این صندوق سعی دارد تا بازپرداخت اقساط وام توسط نیازمندان را بلندمدت و به‌صورت پنج‌ساله تعیین کند. سقف تسهیلات در صندوق‌های قرض‌الحسنه زیرمجموعه بانک مرکزی 50 میلیون تومان است.
نتیجه‌گیری
سازوکار اعتبارسنجی و اعطای وام به افراد نیازمند همیشه یکی از چالش‌های نظام بانکی ایران بوده است. این افراد ازآنجایی‌که از وثایق و ضامنین معتبر و گردش حساب بالا برخوردار نیستند همیشه از دریافت وام بانکی محروم‌اند. درصورتی‌که بانک می‌تواند زمانی که فرد به‌تنهایی قادر به تأمین شرایط اعطای وام از بانک نیست، از نهادهای تأمین اجتماعی برای اعتبارسنجی و نیازسنجی و ضمانت فرد نیازمند استفاده کند. به این منظور نهادهای تأمین اجتماعی حمایتی مانند کمیته امداد امام خمینی، بهزیستی و… به‌واسطه شناختی که از مددجویان و نیازمندان دارند هم می‌توانند در اعتبارسنجی و بررسی ملاک‌هایی همچون شناخت نیازمند واقعی، تعهد و خوش‌حسابی، خلاقیت، انگیزه کاری و… کمک بانک کنند و هم می‌توانند برای مددجویان خوش‌سابقه و متعهد خود ضامن شوند. هم‌چنین به دلیل اشرافی که این نهادها بر زندگی مددجویان و نیازمندان دارند در طی مسیر مصرف این تسهیلات می‌توانند (چه در امور تولیدی و چه در امور مصرفی) بر آن‌ها نظارت کنند تا درصورتی‌که احیاناً در پرداخت اقساط تسهیلات قرض‌الحسنه دچار انحراف یا مشکل یا خلاف شدند، بتوانند از مستمری این افراد و یا منابع نظام تأمین اجتماعی منافع بانک را تأمین کنند.
همان‌طور که در این یادداشت نشان داده شد صندوق امداد ولایت یکی از نهادهای تأمین مالی است که توانسته ساده‌تر از بانک‌ها نسبت به اخذ وثایق و اعطای وام به مددجویان عمل کند. امید است با گسترش بیشتر این صندوق‌ها و الگوبرداری بانک‌ها از این سازوکارها گامی بزرگ در راستای توازن اجتماعی در جامعه برداشته شود.
[1] صدر، سیدمحمدباقر ، (1394)، اسلام راهبر زندگی، مکتب اسلام، رسالت ما، مترجم: سیدمهدی زندیه، قم: انتشارات دارالصدر، ص 249-250
[2] اقساط وام‌های مربوط به مددجویان کمیته امداد از مستمری ماهانه آن‌ها نزد کمیته کسر می‌گردد.
[3] مصاحبه با علی عاشوری مدیرعامل صندوق قرض الحسنه امداد ولایت، پایگاه خبری تحلیلی دیده بان ایران، 21/11/1400، کدخبر: 126143
هسته نظام بانکی اندیشکده
