اهمیت یافتن بدن در ساخت هویت اجتماعی و چالش‌های پیش رو
از مهمترین ویژگی‌های دوره معاصر تحولات عظیم و سریع فرهنگی، اجتماعی و ارتباطی است. در این میان از جمله موضوعات مهمی که دستخوش تغییر و تحولات جدی شده هویت اجتماعی است.
از مهمترین ویژگی‌های دوره معاصر تحولات عظیم و سریع فرهنگی، اجتماعی و ارتباطی است. در این میان از جمله موضوعات مهمی که دستخوش تغییر و تحولات جدی شده هویت اجتماعی است. تا پیش از این هویت اجتماعی به وسیله موضوعات انتسابی مانند خانواده، دین و یا جایگاه فرد در نظام تولید مشخص می‌شد اما در پی تحولات فرهنگی دو سده اخیر مصرف و نمایش آن به یکی از مهمترین منابع هویت اجتماعی بدل شده است. (آزاد ارمکی، چاووشیان، 1381: 58) براین اساس دیگر افراد برای رفع نیاز مصرف نمی‌کنند بلکه هدف مصرف‌کننده از روی آوردن به مصرف کالاها، کسب تشخص، احترام و منزلت اجتماعی است. مصرف، راه نشان دادن موقعیت اجتماعی است و این کار به وسیله مصرف تظاهری انجام میشود. در این میان بدن به منزله مستقیم ترین و دردسترس‌ترین محملی که میتواند نمایشگر مصرف و شیوه زندگی باشد اهمیت دوچندانی یافته و مدیریت بدن به یکی از بخش های مهم سبک زندگی افراد تبدیل شده است.
برای مدیریت بدن تعاریف مختلفی بیان کرده اند. در یک تعریف مدیریت بدن به هر نوع نظارت و دست‌کاری مستمر ویژگی‌های ظاهری و آشکار بدن گفته میشود. فدرستون[1] معتقد است که مدیریت بدن به مجموعه بلندی از اعمالی نظیر تتو[2]، پیرسینگ[3]، بریدن بخشی از بدن، بدن‌سازی، رژیم گرفتن و … گفته میشود. به نظر او آنچه که موجب مدیریت بدن میشود احساس کنترل بر بدن و ساختن ژستی برخلاف بدن طبیعی و عادات هرروزه‌ای است که بر زندگی چیره است (خواجه‌نوری و دیگران، 1390: 34). براساس این تعاریف می‌توان گفت در این دوره بدن به مثابه فرهنگ است و میتواند باورها و ارزشهای اساسی درون یک جامعه یا یک گروه را به نمایش بگذارد. به همین دلیل نمای ظاهری کردار‌های بدن اهمیتی خاص یافته‌اند و کنترل منظم بدن ازجمله شیوه‌هایی است که به وسیله آن فرد هویتی شخصی از خود بروز می‌دهد و درعین‌حال «خود» نیز به طور کم و بیش ثابت، از ورای همین روایت در معرض تماشا و ارزیابی سایر افراد قرار می‌گیرد.
بر همین اساس هم اکنون یکی از مهمترین مسائل تبدیل شدن موضوع مدیریت بدن به یکی از دغدغه های اصلی جوانان به خصوص دختران می‌باشد. گرچه موضوع مدیریت بدن برای زنان به شکل کلی به خصوص دختران در آستانه ازدواج دارای اهمیت بوده اما در این دوران علاوه بر این که میزان توجه به این موضوع بسیار بیش از حد شده، گستره سنی توجه به این موضوع فراتر رفته است و ابعاد گسترده‌ای پیدا نموده است که در ادامه به بخشی از آنها پرداخته میشود.
ابعاد گسترش مدیریت بدن در میان بانوان
گرایش افراطی به آرایش و استفاده از لوازم بهداشتی و آرایشی یکی از نمودهای بروز این مسئله است. پژوهش های اجتماعی مختلف در دهه اخیر نشان می‌دهد که گرایش زنان به این امور رشد بالایی داشته است. به عنوان نمونه بر اساس نتایج پژوهش طالبی بر روی زنان شهر تهران در حدود 70 درصد از زنان بیان کرده اند که معمولاً خارج از خانه زیاد آرایش می کنند تا زیبا و جذاب به نظر برسند. 50 درصد نیز بیان کرده اند که موهای خود را بر اساس مد روز رنگ و اصلاح می کنند حتی اگر خانواده آن ها مخالفت کنند. 77درصد نیز بیان کرده اند از خدمات ناخن استفاده کرده اند. این تحولات تنها محدود به کلان شهرها نبوده و امری سراسری در کشور شده است. چرا که گزارش مصرف فرهنگی کشور در سال گذشته نشان می‌دهد استان بوشهر بیشترین مصرف محصولات آرایشی و بهداشتی را داشته است. هرچند آمارها در این زمینه دقیق نمی‌باشد اما بر اساس آمارهای جهانی ایران دارای رتبه هفتم استفاده از لوازم آرایشی در جهان است. در حدود 30 درصد از لوازم آرایشی که وارد منطقه خاورمیانه میشود، در ایران مصرف شده که ارزش مادی آن در سال 1397 بالغ بر 2.1 میلیارد دلار بوده است. البته احمدزاده عضو هیئت مدیره انجمن واردکنندگان محصولات آرایشی و بهداشتی معتقد است مجموع واردات این محصولات به صورت قانونی و قاچاق از این رقم بیشتر و در حدود 4 ملیارد دلار درسال است. براساس مصرف خانوار نیز به صورت میانگین خانواده‌های ایرانی دوبرابر میانگین جهانی درآمد خود را صرف خرید لوازم بهداشتی می‌نمایند.
یکی دیگر از نمودهای این مسئله که هم اکنون زنان را در مقیاس جهانی درگیر خود کرده و در ایران نیز شیوع فراوانی دارد، جراحی زیبایی است. گرچه بر اساس گزارش انجمن بین المللی جراحی پلاستیک (ISAPS) ایران در رتبه 20 بالاترین میزان جراحی ها در جهان است و کشورهایی نظیر آمریکا، برزیل و کره جنوبی در راس این نمودار قرار دارند اما ایران از نظر عمل جراحی بینی در صدر کشورهای دنیا قرار دارد که البته یکی از دلایل این امر نوع پوشش زنان در جامعه ایرانی است. تنها در معرض بودن صورت زنان باعث شده آنها استقبال بیشتری از جراحی های روی صورت بکنند که البته با تغییرات نوع پوشش در دهه گذشته روی آوری زنان به جراحی هایی مانند سینه زیاد شده است. علاوه بر این بنابر پژوهش های صورت‌گرفته مانند تحقیقی که طالبی در زمینه جنبه های هویتی زنان شهر تهران انجام داده است گرچه به نسبت درصد پایینی از زنان جراحی پلاستیک انجام داده‌اند اما در بعد تمایلی درصد بالایی از زنان علاقه مند به انجام جراحی های زیبایی هستند. درباره علل روی آوری و تمایل زنان به انجام جراحی های زیبایی نیز دلایل مختلفی از سوی پژوهشگران و جامعه‌شناسان بیان شده است.
روی آوری گسترده به رژیم لاغری و باشگاه‌های ورزشی یکی دیگر از ابعاد این مسئله است. گرچه تا صد سال پیش در میان زنان ایرانی چاقی متعادل امری مرسوم و پسندیده بود اما جریان های تعیین کننده معیارهای زیبایی در جهان، لاغری را به یکی از شاخص های اصلی زیبایی در زنان بدل کرده و این امر در ایران نیز گسترش پیدا کرده است. به شکلی که بر اساس برخی پژوهش ها داشتن شکم مذموم ترین امر در میان زنان به شمار می رود. به‌عنوان نمونه در تحقیق پوررجبی بر روی دختران دانشجو یکی از نمونه ها بیان می‌کند:«من با دختر یا پسری که شکم داشته باشه نمیتونم ارتباط برقرار کنم.»یا سمیرا یکی دیگر از دانشجویان می گوید: «من اگر روزی یادم بره گن ببندم دانشگاه نمیام.» تحول صورت‌گرفته موجب شده است زنان اهمیت زیادی به وزن و شکل بدن خود بدهند و به دلیل شکاف عمیق میان ایده آل و واقعیت ها زنان و دختران از بدن خود احساس نارضایتی کرده و برای مرتفع کردن آن به کنترل وزن شدید از طریق رژیم های غذایی و یا باشگاه روی بیاورند.
هرچند مدیریت بدن موضوعی دارای سابقه فراوان و امری مرسوم بوده اما در دوره کنونی بیش از حد ضریب و اهمیت پیدا نموده و پیامدهای مختلف فرهنگی، اقتصادی و بهداشتی به دنبال داشته است که از جمله می‌توان به بهم ریختگی و آشفتگی زیست جنسی، افزایش افسردگی در جوانان و صدمات جسمی غیرقابل جبران است. به عنوان نمونه بر اساس گزارش روانپزشکی آمریکا، بی اشتهایی یکی از بالاترین علل مرگ و میر در مقایسه با دیگر اختلالات روانشناختی است. (عباس زاده، غنی افشرد.1392: 105)
در مجموع می‌توان گفت در دهه های اخیر با تغییر منابع هویتی، فرهنگ جامعه بدن محور شده و بدن به محلی برای ایجاد و خلق آرزوهای انسان بدل گردیده و فخرفروشی با پوشاك مد روز يـا سـاختن تـصويري دلخواه از خويشتن به وسيله روش‌های جديد مانند جراحی‌های زيبايي، رژيم‌های غذايي، بدن‌سازی و تجهيزات ورزشي و آرايشي، امكاني است كه به‌طور آشکار به روي همگان گشوده شده است و افراد سعی می‌کنند با نمایش هرچه بهتر و متمایزتر از دیگران برای خود هویت‌سازی نمایند که این رویداد پیامدهای فرهنگی و اجتماعی فراوانی به دنبال داشته است.
منابع
آزاد ارمکی، تقی و چاوشیان، حسن(1381)، بدن به مثابه رسانه هویت، جامعه‌شناسی ایران، شماره 4: 75-57.
پوررجبی، میلاد، مجدی، علی اکبر(1400) برساخت هویت اجتماعی و نمایش بدن، فصلنامه مطالعات زن و خانواده، دوره 13، شماره 17
خواجه‌نوری، بیژن؛ روحانی، علی و هاشمی، سمیه (1390)، سبک زندگی و مدیریت بدن، جامعه‌شناسی زنان، سال دوم، شماره 4، 47-21.
عباس زاده،محمد، غنی افشرد، فریبا(1392) بررسی جامعه شناختی تأثیر تمایل به درونی‌سازی ایده‌آل لاغری، مدیریت بدن و نارضایتی بدنی بر بی‌نظمی‌های غذایی، فصلنامه جامعه شناسی اقتصاد و توسعه
گزارش هزینه کرد فرهنگی ایرانیان(1401)، گروه سیاست پژوهی نمافر
[1]. Featherstone
[2]. Tatu
[3]. Piercing
هسته تحکیم خانواده و جمعیت اندیشکده
