رتوریک سیاسی و نقش آن در اقناع افکار عمومی

اندیشکده رهیافت؛ رتوریک سیاسی به عنوان یکی از فنون اصلی سازوکارهای اقناع افکارعمومی شناخته می­شود که در مطالعات روانشناسی سیاسی و افکار عمومی تأثیر به سزایی دارد. توجه و تأکید اصلی در مطالعات رتوریکی بر نحوه بیان و انتقال پیام از طرق سخنران، خطیب است که با موضوعات زبان شناسی و ملاحظات روانشناسی پیوندی عمیق دارد. با توجه به این اهمیت، موضوع رتوریک سیاسی همواره مورد توجه کنشگران سیاسی و مردم واقع شده است؛ به نحوی که اولین تلاش­های ثبت شده در تاریخ در راستای آموزش رتوریک سیاسی را به دوران یونان و روم باستان و تلاش ­های سوفسطائیان و شخص ارسطو در فن خطابه می­ دانند.

در تعاريف فرهنگ­نامه­‌اي، رتوريك را به‌­عنوان كاربرد مؤثر زبان براي اقناع يا مطالعه عناصر سبك و ساختار در نوشته يا سخن معرفي مي­­کنند (Ilie, 2008: 4264). براي مثال لغت‌نامه آكسفورد، رتوريك را سخنراني يا نوشته­‌اي تعريف مي­‌كند كه با هدف اثرگذاري بر مردم انجام مي‌­پذيرد؛ اما كاملاً دقيق يا صادق نيست. كانون­‌‍‌هاي اتوس، لوگوس، پاتوس، فصاحت، ارائه، جاگذاري و به­ خاطرسپاري از موارد مهم بررسي رتوريك سنتي هستند كه همگي همچون زنجيرهايي درهم ­تنيده، سخنران را در ارائه کلامی اقناع كننده ياري مي­‌كنند (امین، 1398: 215).

لذا پیوند مسائل رتوریکی و سیاست همواره پیوندی جذاب و مورد اقبال کنشگران و علاقه مندان سیاست بوده است که نتیجه ان را نیز می‌­توان در اقناع مخاطبان و سهولت پیاده سازی برنامه‌­ها، سیاست­‌ها و تصمیمات سیاسی مشاهده نمود. در دوران کنونی نیز این مطالعه مورد توجه برخی از پژوهشگران و متخصصین قرار گرفته است که پیوند رتوریک و سیاست در دوران معاصر نیز باعث پدید آمدن پژوهش­‌ها و مطالب جذاب و مفیدی برای علاقه مندان و البته سازوکارهای کاربردی برای سیاستمداران شده است.

پژوهشگران و متخصصین رتوریک سیاسی معاصر در بررسی تاریخچه این گرایش، آن را به دو قسم اصلی تقسیم می­کنند؛ رتوریک سنتی و رتوریک جدید. «مقصود از رتوریک سنتی مجموعه نظریه­‌هایی است که نظریه­‌پـردازان خطابـه در دوران باستان دربارة ارتباطات انسـانی مطـرح کـرده‌­انـد» (احمدی، 1397: 136). در چارچوب رتوریک سنتی، گوینده تلاش می‌کند با استفاده از قوانین خطابه، مخاطب خود را مورد تأثیر قرار بدهد. رتوریک سنتی در واقع مجموعه قـوانینی اسـت کـه در دوران باسـتان پدید آمدند و ادیبان و سخنوران در آثار خود اعم از آثار مکتـوب و غیرمکتـوب از آن بهره گرفتند (احمدی، 1397: 136). لذا اولین تلاش­های رتوریکی را می­توان به ارسطو نسبت داد. ارسطو در سال­ 329 قبل از میلاد یادداشت­‌های خود را در باب خطابه منتشر نمود که پایه­‌های اساسی رتوریک سنتی را بنا نهاد.

• سه کانون اصلی رتوریک

همانطور که اشاره شد، سه کانون اصلی رتوریک سیاسی عبارتند از اتوس، پاتوس و لوگوس. اصل اتوس به شخصیت فرد به خصوص تسلط و تخصص او در موضوع بحث، مرتبط است و رابطه معناداری با اعتمادسازی سیاسی برای مخاطب (مردم) دارد. در این اصل اقناع کننده (سخنران یا رتور) تلاش می­کند شخصیت خود را برای  مخاطب شخصیتی مقبول و متخصص جلوه دهد. پاتوس بر احساسات مخاطبان تأکید دارد. امروزه از این اصل هم برای تحریک احساسات مثبت و هم احساسات منفی استفاده می‌شود. یک سخنران، نویسنده، مؤلف یا به عبارتی یک ریتور، می‌تواند احساسات مخاطبان را در مورد یک موضوع خاص تغییر بدهد یا احساسات خاصی را در آن­ها برانگیزد. اصل پاتوس نیز وابسته به استدلال منطقی است. لوگوس در واقع بر وضوح، صحت و ثبات یک بحث تأکید دارد. یک گوینده یا ریتور با ارائه‌ی ادعاهای معقول و پشتیبانی از آنها با اثبات منطقی، این اصل را در مباحثه و مناظره مورد توجه قرار می‌دهد. اثبات منطقی باید بر اساس حقایق و آمار و داده‌های صحیح صورت بگیرد.

• رتوریک سیاسی و اقناع افکار عمومی

در مجموع و طی رعایت این سه اصل، سخنران، نویسنده یا اقناع کننده می­‌تواند بر مخاطب خود تأثیر بگذارد و به عقیده، رفتار یا کنش او جهت بدهد. رتوریک سیاسی از دیرباز مورد توجه سیاستمداران، رهبران افکار و شخصیت‌­های سیاسی و اجتماعی بوده است به نحوی که در یونان و روم باستان، برخی از شهروندان با استخدام استاد به فراگیری فنون بلاغت می‌­پرداختند. در عصر حاضر با توجه به گسترش و همه‌­گیری رسانه­‌های جمعی و فضای مجازی که گفتگو را برای عموم مردم بدون محدودیت­‌های مکانی، زبانی و نژادی آسان نموئده است، رتوریک سیاسی نقش مهمی در اثرگذاری و جهت دهی سیاسی، اجتماعی و عقدتی دارد.

رهبران و سیاستمداران تلاش می­‌کنند تا از طریق بیانی شیوا و جذاب، مخاطبان خود را در راستای اهداف و اغراض خود جهت دهند. در این مسیر آن دسته از رهبران، سیاستمداران یا سخرانانی که به  صورت فنی و دقیق آداب و اصول رتوریک سیاسی را رعایت می­کنند موفق‌­تر خواهند بود. لذا در مجموع به نظر می­‌رسد رتوریک سیاسی می­‌تواند به عنوان یکی از مهم­ترین سازوکارهای اقناع افکار عمومی نقش مؤثری در روند جهت دهی به افکار عمومی ایفا نماید. البته فراگیری و آموزش فنون رتوریک سیاسی صرفاً به مسئولین، سیاستمداران و شخصیت‌­های سیاسی و اجتماعی منحصر نمی­‌شود و عموم مردم می­‌توانند با فراگیری و آشنایی این اصول و فنون از گزند هجمه­‌های رسانه­‌ای، بمباران­‌های خبری و تحلیلی رهایی یافته و در دنیای رسانه‌­ای کنونی توانایی تشخیص و تحلیل خود را افزایش دهند.

منابع

1. احمدی، محمد. (1397)، تحوالت نظریه رتوریک سنتی از یونان تا روم: تفاوت شباهت­های نظریه رتوریکی ارسطو و نظریة معلمان خطابه در روم، نشریه علم زبان، سال 5، شماره 7، بهار و تابستان 1397.
2. چهارسوقی امین، تینا و سلطانی، سید علی اصغر و حجازی، محمد جواد، (1398)، رتوريك سياسي و الگويابي پارلماني در نطق­هاي عمومي فراكسيون اميد و ولايت، نشریه جستارهای زبانی، دوره 10، شماره 3، مرداد و شهریور 1398.
3. چهارسوقی امین، تینا (1398)، رتوریک سیاسی در ایران؛ سازوکارهای اقناع در گفتمان مجلس شورای اسلامی، تهران: نشر لوگوس، چاپ اول.
4. 4. Ilie, C. (2008). Rhetoric and Language. In Wolfgang Donsbach (Ed): The International Encyclopedia of Communication. Singapore: Blackwell Publishing.
5. 5. Richards. J. (2008), Rhetoric, London and New York, Routledge. Wisse, J. (1989), Ethos and Pathos from Aristotle to Cicero, Amsterdam, Adolf M. Hakkert.