مؤلفه‌های تحقق حکمرانی فضای مجازی
حکمرانی فضای مجازی چالش بزرگ حال و آینده جهان است. در آینده‌ای نه چندان دور– که مقداری از آن، امروز نیز محقق شده است - جنگ‌ها و درگیری‌های بزرگ بر سر حکمرانی فضای مجازی خواهد بود و در بطن آن شکل خواهد گرفت.
حکمرانی فضای مجازی چالش بزرگ حال و آینده جهان است. در آینده‌ای نه‌چندان دور– که مقداری از آن، امروز نیز محقق شده است- جنگ‌ها و درگیری‌های بزرگ بر سر حکمرانی فضای مجازی خواهد بود و در بطن آن شکل خواهد گرفت.
در این جهان جدید، معیار قدرت، تجهیزات نظامی یا قدرت اقتصادی نیست. بلکه تسلط بر فضای مجازی، قدرت‌آفرین خواهد بود؛ لذا کشوری در عرصه بین‌المللی دست برتر را خواهد داشت که تسلط بیشتری بر لایه‌های مختلف فضای مجازی داشته باشد.
در این جهان، کشورها به جای اینکه موشک و جنگنده بفرستند تا با تخریب تأسیسات انرژی و زیرساخت‌های یک کشور، آن را مغلوب خود کنند؛ از طریق اعمال حکمرانی بر فضای مجازی و استفاده از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های آن، تأسیسات انرژی، زیرساخت‌ها و دانشمندان و جوانان یک کشور را نابود می‌کنند. مثال‌های متعددی را می‌توان برای تأیید این ادعا مطرح کرد؛ ورود ویروس «استاکس نت» به تأسیسات هسته‌ای نطنز و ایجاد هزینه‌های زیاد مادی و علمی برای این مرکز علمی، ترور شهید فخری‌زاده با استفاده از سلاحی که با هوش مصنوعی توسط تک‌تیراندازی که در فاصله هزاران کیلومتری قرار داشته است یا استفاده از سکوهایی مثل اینستاگرام برای جهت‌دهی و شکل‌دهی به باورهای نسل جوانی که قرار است آینده کشور را اداره کنند.
طبیعتاً هر کشوری برای اعمال حکمرانی در فضای مجازی خود برنامه‌ریزی نکند قطعاً مغلوب حکمرانی کشورهای دیگر خواهد بود؛ چون در این دنیای جدید هیچ کشوری نمی‌تواند ادعا کند که ورودی به این فضا نخواهد داشت و به کلی خود و مردمش را از آن دور نگه خواهد داشت؛ در نتیجه عدم اعمال حکمرانی بر آن مساوی خواهد بود با پذیرفتن استعمارشدگی مجازی توسط کشورهای دیگر.
سؤال مهمی که در اینجا مطرح می‌شود این است که آیا مؤلفه‌های حکمرانی فضای فیزیکی در فضای مجازی نیز وجود دارد؟ اگر پاسخ به این سؤال مثبت باشد نتیجه می‌شود که ما همانطور که حکمرانی اسلامی فضای فیزیکی داریم، حکمرانی اسلامی فضای مجازی نیز داشته باشیم.
حال مؤلفه‌های حکمرانی در فضای فیزیکی چیست؟
- وجود منطقه جغرافیایی: حکمرانی هنگامی معنا می‌یابد که منطقه جغرافیایی با حدود و صغور مشخص وجود داشته باشد؛ اعمال اراده بر این منطقه جغرافیایی از مؤلفه‌های مهم حکمرانی است.
- نیروی انسانی(کارگزاران) حکمرانی: حکمرانی کردن بر هر فضایی نیاز به کارگزارانی دارد تا اهداف آن حکمرانی خاص را محقق کند.
- قوانین: این قوانین هستند که جزئیات و روند اعمال حکمرانی مطلوب را مشخص می‌کنند.
- مردم ساکن در آن منطقه جغرافیایی: اساساً حکمرانی بدون وجود مردم، بی‌معنی است؛ چون متعلق حکمرانی، مردم هستند. اگر مردم وجود نداشته باشند کارگزاران حکمرانی با وضع قوانین برای یک منطقه جغرافیایی خاص، بر چه کسی می‌خواهند حکمرانی کنند؟
این چهار مؤلفه حکمرانی در فضای فیزیکی را دقیقاً می‌توانیم در حکمرانی فضای مجازی نیز داشته باشیم:
- سخت‌افزار و زیرساخت‌های حکمرانی (سرور و …): اگر کشوری بخواهد بر فضای مجازی اعمال حکمرانی بکند نیاز به یک منطقه جغرافیایی دارد، نیاز به چیزی فیزیکی دارد تا بر آن اعمال حکمرانی کند. این منطقه و این فضای فیزیکی همان سخت‌افزارها و زیرساخت‌های حکمرانی است. بر اساس تعریف شبکه ملی اطلاعات به عنوان «زیرساخت ارتباطی فضای مجازی کشور، شبکه‌ای مبتنی بر قرارداد اینترنت به همراه سوئیچ‌ها و مسیریاب‌ها و مراکز داده‌ای است، به صورتی که درخواست‌های دسترسی داخلی برای اخذ اطلاعاتی که در مراکز داده داخلی نگهداری می‌شوند به هیچ وجه از طریق خارج کشور مسیریابی نشود و امکان ایجاد شبکه‌های اینترانت و خصوصی و امن داخلی در آن فراهم شود.»[1] این شبکه مسئول تحقق زیرساخت‌های امن داخلی است که ریشه‌ای‌ترین مؤلفه تحقق حکمرانی فضای مجازی است.
- کارگزاران حکمرانی: کارگزاران حکمرانی فضای مجازی به دلیل گستردگی آن در بخش‌های مختلف حاکمیت پراکنده هستند؛ از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات گرفته تا شورای عالی فضای مجازی. این کارگزاران می‌توانند مباشرتاً اقدام به انجام امور بکنند یا اینکه با ایجاد نرم‌افزارهایی و با استفاده از هوش مصنوعی، اعمال خود را پیش ببرند.
بر اساس حکم رهبر معظم انقلاب در سال 1391 برای تأسیس شورای عالی فضای مجازی و دستور ایشان مبنی بر وظیفه همه دستگاه‌ها برای همکاری همه‌جانبه با این شورا؛ کارگزار اصلی حکمرانی فضای مجازی در کشور ما، شورای عالی فضای مجازی و مرکز ذیل یعنی مرکز ملی فضای مجازی است.
- قوانین: بر اساس دیدگاه دینی حاکم بر کشور ما، تنها مرجع مشروع و معتبر برای قانون‌گذاری، فقه اسلامی است. لذا همه قوانین جامعه اسلامی باید مستند به فقه اسلامی باشد؛ تبعیت از قوانینی که علاوه بر نداشتن مبانی اسلامی، استقلال ملی ما را نیز زیر سؤال می‌برند، از نگاه دین اسلام، حرام و تسهیل‌کننده مسیر شقاوت انسانی است. قواعد عامه فقه اسلام در اعمال قانون برای فضای مجازی حرف برای گفتن دارد کما اینکه تلاش‌هایی نیز برای استخراج این قوانین صورت گرفته و به موفقیت‌هایی نیز رسیده است.
با وجود تصویب برخی از قوانین برای اعمال حکمرانی بر فضای مجازی[2]، هنوز قانون جامعی در کشور برای تحقق این حکمرانی وجود ندارد؛ تلاش‌هایی مثل «نظام جامع تنظیم مقررات خدمات فضای مجازی» نیز با وجود تلاش‌هایی که برای تصویب آن انجام شد، به نتیجه نرسید.
- مردم: مخاطبان فضای مجازی در کشور ما، از همه سنین و اقشار هستند و فی الحال بدون هیچ تفاوت و رده‌بندی در حال استفاده از آن هستند. لذا حکمرانی فضای مجازی باید ناظر به همه جمعیت جمهوری اسلامی ایران باشد.
همانطور که مشاهده کردید مؤلفه‌هایی که برای حکمرانی در فضای فیزیکی مطرح هستند در فضای مجازی نیز وجود دارد. پس باید برای تدوین نظام حکمرانی و اعمال آن در جامعه اسلامی، تلاش‌های روز‌افزونی صورت بگیرد؛ قبل از اینکه تبدیل به مستعمره مجازی کشورهای پیش رو در این عرصه بشویم.
[1] سند تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات مصوب 1395
[2] قانون جرایم رایانه ای مصوب 1388
هسته رسانه و فضای مجازی اندیشکده
