اندیشکده رهیافت؛
 مقدمه

در گذشته، بسیاری از کشورها با مشکلی به نام نظام تاراج [1] مواجه بودند؛ سیستمی که در آن با هر تغییر در رأس قدرت، کل ساختار اداری و منابع انسانی دستخوش تغییرات می‌شد. در این نظام، افراد شایسته و کارآمد نادیده گرفته می‌شدند و جای خود را به کسانی می‌دادند که تنها به دلیل روابط سیاسی و نه بر اساس شایستگی، منصوب می‌شدند. این مسئله موجب بی‌ثباتی و ناکارآمدی در ساختارهای اداری و اجرایی کشورها می‌شد. برای اولین بار، وودرو ویلسون، رئیس‌جمهور سابق ایالات متحده و از نظریه‌پردازان علم مدیریت عمومی، با مطرح کردن نظریه جدایی اداره و سیاست، تلاش کرد تا به این مسئله پاسخ دهد. ویلسون بر این باور بود که اداره باید از سیاست جدا باشد تا بتواند بدون تأثیرپذیری از تغییرات سیاسی، به کار خود ادامه دهد و از شایسته‌سالاری در انتصابات حمایت کند.

در این گزارش، به بررسی سیاست‌زدگی در نظام اداری ایران می‌پردازیم؛ معضلی که باعث تضعیف کارآمدی و عدالت در این سیستم شده و چالش‌های جدی برای توسعه و پیشرفت کشور به همراه دارد.

 کلیات بحث

برای درک بهتر سیاست‌زدگی در دستگاه‌های اداری، ابتدا باید به تعریف مفاهیم مرتبط با اداره، سیاست و بوروکراسی بپردازیم. اداره به معنای فرایند اجرای سیاست‌ها و تصمیمات دولتی است که به صورت روزانه توسط کارمندان دولتی انجام می‌شود. سیاست نیز به مجموعه تصمیمات و اقدامات حاکمیتی اشاره دارد که توسط سیاستمداران و در سطوح بالای دولتی اتخاذ می‌شود. بوروکراسی به ساختاری اطلاق می‌شود که شامل قوانین، مقررات و رویه‌های اجرایی است که توسط کارمندان دولتی برای اجرای سیاست‌ها و مدیریت امور عمومی استفاده می‌شود.

بر اساس قانون مدیریت خدمات کشوری ایران، پست‌های اداری به دو دسته تقسیم می‌شوند: پست‌های سیاسی و پست‌های بوروکراتیک. پست‌های سیاسی معمولاً شامل مقاماتی مانند وزرا و معاونان وزیر می‌شود که تصمیم‌گیری‌های کلان و جهت‌دهی به سیاست‌های عمومی را بر عهده دارند. در مقابل، پست‌های بوروکراتیک مربوط به کارمندان دولتی است که وظیفه اجرای سیاست‌ها و مدیریت روزمره امور عمومی را دارند. این افراد باید بر اساس شایستگی‌های حرفه‌ای و بدون تأثیر از تغییرات سیاسی، وظایف خود را انجام دهند.

 سیاست‌زدگی در نظام اداری ایران

یکی از چالش‌های بزرگ نظام اداری ایران، نفوذ سیاست در لایه‌های بوروکراتیک و اداری است. سیاست‌زدگی به معنای دخالت سیاستمداران در فرایندهای اداری و انتصابات است، که می‌تواند منجر به کاهش کارایی و شایسته‌سالاری در دستگاه‌های دولتی شود. در نظام اداری ایران، این مسئله به شکل گسترده‌ای وجود دارد و بسیاری از انتصابات و ترفیعات بر اساس وابستگی‌های سیاسی و نه شایستگی‌های حرفه‌ای انجام می‌شود. این روند منجر به ناکارآمدی سیستم اداری، کاهش انگیزه کارکنان شایسته و در نهایت، تضعیف اعتماد عمومی به دستگاه‌های دولتی شده است.

سیاست‌زدگی همچنین باعث می‌شود که بسیاری از تصمیمات اداری نه بر اساس منافع عمومی، بلکه بر اساس منافع گروه‌های سیاسی خاص اتخاذ شود. این مسئله موجب کاهش کارآمدی و بهره‌وری دستگاه‌های دولتی و نارضایتی عمومی از خدمات دولتی می‌شود.

 راهکارها و نتیجه‌گیری

برای مقابله با سیاست‌زدگی در نظام اداری ایران، اقدامات و اصلاحات متعددی می‌تواند به کاهش این معضل کمک کند. این اقدامات همواره با توجه به تجربه‌های گذشته و بهره‌گیری از مطالعات تطبیقی با سایر کشورها مطرح شده است. یکی از اصلی‌ترین اقدامات، تقویت اصل شایسته‌سالاری در انتصابات اداری است. این امر مستلزم آن است که انتصابات و ترفیعات در دستگاه‌های دولتی بر اساس مهارت‌ها، تجربه، و تخصص افراد انجام شود و نه بر اساس وابستگی‌های سیاسی. به عبارت دیگر، باید مکانیسم‌هایی طراحی و اجرا شوند که شایستگی‌های حرفه‌ای را در اولویت قرار دهند.

تفکیک دقیق میان پست‌های اداری و سیاسی نیز یکی از راهکارهای اساسی است. بر اساس قانون مدیریت خدمات کشوری، باید مرزی شفاف میان وظایف اداری و سیاسی کشیده شود. به‌عنوان مثال، در کشورهایی مانند انگلستان و چین، این تفکیک به‌خوبی صورت گرفته و در نتیجه، میزان تأثیرگذاری سیاست بر بوروکراسی کاهش یافته است. در انگلستان، نظام بوروکراسی به‌گونه‌ای طراحی شده که سیاست‌مداران نتوانند به‌راحتی در امور اجرایی دخالت کنند. همچنین، در چین نیز، اگرچه سیستم بوروکراسی به شدت کنترل شده است، اما تفکیک میان نقش‌های سیاسی و اداری به‌خوبی رعایت می‌شود.

اصلاحات قانونی و نهادی نیز از دیگر راهکارهای مهم است. برای جلوگیری از نفوذ سیاست در نظام اداری، باید قوانین موجود تقویت شده و سازوکارهای نظارتی مؤثری ایجاد شود. یکی از پیشنهادهای مطرح شده در گزارش مرکز پژوهش‌ها، تقویت نظارت نهادهای مستقل بر فرایندهای اداری و انتصابات است. این نهادها می‌توانند با بررسی دقیق انتصابات و ترفیعات، از دخالت‌های سیاسی جلوگیری کرده و تضمین کنند که این فرایندها بر اساس اصول شایسته‌سالاری انجام می‌شوند.

اگرچه سیاست‌زدگی یکی از چالش‌های مهم نظام اداری ایران است، اما با اعمال اصلاحات مناسب، مانند تقویت شایسته‌سالاری، تفکیک دقیق وظایف اداری و سیاسی، و تقویت سازوکارهای نظارتی، می‌توان این معضل را کاهش داد و به سمت یک نظام اداری کارآمدتر و عادلانه‌تر حرکت کرد. این اقدامات نه‌تنها به بهبود کارایی و بهره‌وری در دستگاه‌های دولتی کمک می‌کند، بلکه موجب افزایش اعتماد عمومی به دولت و تقویت نهادهای دموکراتیک در کشور خواهد شد.

[1] Spoile system

هسته نظام اداری اندیشکده