ضوابط و بایسته های سیاسی در تحقق بودجه ریزی عملیاتی

بودجه ­ریزی عملیاتی را می­توان ابزاری جهت شفاف­ سازی رابطه بین منابع مصرف ­شده و نتایج بدست آمده در سازمان قلمداد نمود. در این نوع بودجه­ ریزی علاوه بر تفکیک اعتبارات به وظایف، برنامه­ ها، فعالیت­ ها و طرح­ ها، حجم و هزینه­ های اجرایی عملیات دولت و دستگاه­های دولتی طبق روش­های علمی مانند روش حسابداری قیمت تمام­ شده محاسبه و اندازه ­گیری می­شوند. به عبارت دیگر ارقام پیش ­بینی­ شده در بودجه عملیاتی مستند به تجزیه و تحلیل تفصیلی برنامه­ ها و عملیات بوده و قیمت تمام­ شده آن­ها بر اساس اهداف و مقاصد سازمان دولتی محاسبه و تعیین می­ گردد.

به نظر می­رسد در میان انواع روش­ های آماده­ سازی بودجه بودجه­ ریزی عملیاتی به دلیل توجه به اهداف و هم­چنین در نظر گرفتن فعالیت­ها به صورت تفصیلی و دقیق، کارکرد تحقق صحیح امر بودجه را با اطمینان بیشتری محقق می­کند. بر همین اساس نیز ساختار بودجه ­ریزی کشورهایی نظیر ایران که در زمینه توجه به نتایج و اهداف در امر بودجه ضعف جدی دارند، باید روش بودجه­ ریزی عملیاتی را بکار بندند تا با نگاهی عملیاتی کارکردهای صحیح بودجه را تحقق بخشند.

مقام معظم رهبری نیز در بیانات خود پیرامون تحول، به امر بودجه ­بندی­ های دولتی به عنوان یکی از زمینه­ های تحول اشاره می­کنند و معتقدند دولت و مجلس باید به گونه­ ای بودجه را ببندند که به معنای واقعی کلمه ناظر به موضوع، مسئله و عملکرد باشد. ایشان بودجه عملیاتی را بودجه مطلوبی می­دانند که در کشور ادعاهایی درباره تحقق آن بیان می­شود؛ اما تنها ادعا بوده و تحقق نمی­یابد. بر همین اساس نیز می­توان اینگونه گفت که بودجه ­ریزی عملیاتی نیاز امروز اقتصاد ایران بوده و در زمینه تحقق آن ضعف­های جدی وجود دارد.

سؤال مهمی که در این زمینه مطرح می­شود مربوط به چگونگی تحقق این نوع بودجه­ریزی است؛ زیرا اصل تحقق بودجه ­ریزی عملیاتی در کشور مورد تردید نبوده و تنها ضوابط تحقق آن باید بصورت دقیق مورد توجه قرار گیرد. در چگونگی تحقق بودجه­ ریزی عملیاتی بایسته­ های متعددی باید مورد توجه قرار گیرد که از جمله آن­ها بایسته­ ها و ضوابط سیاسی است. مقصود از ضوابط و بایسته­ های سیاسی مجموعه رویکردها، اقدامات، مکانیسم­ ها و قواعدی است که لازم است کنشگران مختلف نظام اجتماعی با توجه به قدرتی که در اختیار دارند و می­توانند اثرگذار باشند آن را بکار بندند.

ضوابط و بایسته­ های متعددی را می­توان در تحقق بودجه­ ریزی عملیاتی برشمرد که در این میان به چند مورد از آن­ها اشاره خواهد شد:

اصلاح رویکرد مسئولان پیرامون بودجه­ ریزی عملیاتی: در میان مسئولان رده­ های مختلف حکومت تصورات غلطی پیرامون بودجه­ ریزی عملیاتی وجود دارد که لازم است اصلاح گردد. شاید بتوان گفت بخشی از این تصورات ناشی از عادت مسئولان به ساختار موجود در امر بودجه­ ریزی است که باعث می­شود بودجه­ ریزی عملیاتی به عنوان تغییر وضعیت موجود برای آن­ها سخت و دشوار تلقی شده و از آن دوری کنند. به عنوان نمونه می­توان به تصور محدودیت در کنش و واکنش سیاسی در صورت تحقق بودجه­ ریزی عملیاتی اشاره نمود. این در حالی است که بودجه­ ریزی عملیاتی به جای محدودیت کنش سیاسی آن را به مسیر دیگری راهنمایی می­کند و امکانات و فرصت­ های بیشتری را در اختیار مسئولان حکومت قرار می­دهد.

هماهنگی و اراده لازم در چرخه بودجه­ ریزی میان مسئولان: بودجه­ ریزی شامل مراحل مختلفی می­شود که از تهیه و تنظیم تا نظارت بر اجرای آن را دربرمی­گیرد. تغییر در روش بودجه­ ریزی و اجرای بودجه­ ریزی عملیاتی تمامی این مراحل را متأثر می­کند و به همین دلیل نیز لازم است اولاً میان مسئولان مختلف چرخه بودجه­ ریزی هماهنگی وجود داشته باشد و ثانیاً اراده لازم در میان همه این مسئولان جهت تحقق این نوع بودجه­ ریزی شکل گیرد. در صورتی که در هر مرحله این مهم به درستی انجام نشود بودجه­ ریزی عملیاتی تحقق نمی­ یابد. از عوامل مؤثر در این مورد که در کشور مشاهده می­شود تفاوت رویکردهای سیاسی به تبع جناح­ های سیاسی است که باعث عدم هماهنگی شده و بخش ­های مختلف در چرخه بودجه­ ریزی را از جهت اراده لازم دچار شدت و ضعف می­کند. در حالی که بودجه ­ریزی عملیاتی در ساختار جمهوری اسلامی به عنوان موضوع تضمین­ کننده منافع ملی مورد پذیرش واقع شده است؛ اما برخی جناح­ های سیاسی به دلایل مختلف به آن توجه ننموده و هنگامی که در حکومت قرار گرفته ­اند بدون توجه به ساختار و روند حکومتی به اقدامات شخصی و جناحی روی آورده­­ اند.

استفاده از مشاوران باتجربه در امر بودجه­ ریزی فارغ از توجه به گرایشات سیاسی آنان: مشاوران مختلفی در امر بودجه ریزی را می­توان نام برد که هم از جهت تخصص و هم از جهت تجربه دارای سوابق درخشانی هستند. متأسفانه به دلیل غلبه ملاحظات سیاسی از این مشاوران به درستی استفاده نمی­شود و معمولاً مورد بی­ مهری قرار می­گیرند.

توانمندسازی سیاسی و حقوقی مسئولان ارشد کشور: تحقق بودجه­ ریزی عملیاتی بخش عمده ­ای از سودجویان و منفعت­ طلبان را دچار مشکل می­کند و به همین دلیل نیز در اجرای آن مانع­ تراشی می­شود. یکی از لوازم مهم در تحقق این نوع از بودجه­ ریزی با توجه به این مانع­ تراشی­ ها توانمندسازی حقوقی و سیاسی مسئولان و دادن اختیارات فراوان به آن­ها جهت مقابله با این سودجویان است. البته در کنار توانمندسازی مسئولان لازم است پاسخگویی نیز متوازن با آن ایجاد گردد؛ اما معمولاً تنها به مسئولیت و پاسخگویی اشاره می­شود. این امر سبب می­شود عواملی خارج از اختیار یک مسئول ارشد بر امر بودجه ­ریزی حاکم نباشد و سودجویان نتوانند با استفاده از آن عوامل به اهداف خود دست یابند.

در مجموع می­توان گفت امر بودجه­ ریزی از مرحله تنظیم تا نظارت بر اجرا نیازمند تحولات بزرگی است تا بتواند اهداف و مصالح ملی را تأمین کند. بودجه­ ریزی عملیاتی به عنوان یک روش می­تواند زمینه­ ساز این تحول باشد؛ اما به تنهایی کافی نبوده و تا زمانی که مسئولان متولی در چرخه بودجه­ ریزی اقدامات لازم را جهت تحقق آن بکار نبندند محقق نمی­شود. در این یادداشت قصد بر آن بود که به ضوابطی اشاره شود تا با استفاده از آن­ها بتوان مسائل موجود پیرامون کنشگران سیاسی را با تأکید بر امر سیاست و قدرت مرتفع نمود و بودجه­ ریزی عملیاتی را با توجه به این ضوابط به صورت کامل محقق کرد.

منابع:

بیانات مقام معظم رهبری در سالگرد ارتحال امام خمینی مورخ 14/3/1399

امیرکبیری، علیرضا و دیگران. (1393)، «بودجه­ ریزی عملیاتی؛ ابزاری برای شفاف­ سازی رابطه بین منابع مصرف­ شده و نتایج بدست­ آمده در سازمان»، ماهنامه اجتماعی، اقتصادی، علمی و فرهنگی کار و جامعه، شماره 174، آبان­ماه 1393، صص 23-12.

مصاحبه خبرگزاری تسنیم با بنیامین شکوه فر مورخ 15/5/1399