نفت و گاز در ایران و ضرورت تأمین منافع ملی
وقتی از منافع در سطح ملی سخن به میان می آید، نگاه ها از چارچوب های تنگ نظرانه ای که دستیابی به منافع را صرفاً مختص نسل حاضر دانسته و همت خود را به حل مشکلات فوری آن ها معطوف می نماید فراتر می رود.
منافع ملی مختص نسل فعلی و نسلهای آینده است و صیانت از آنها به مطالعه و تلاش در قلمروهای اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و… نیازمند است؛ لذا میتوان اظهار داشت که منافع ملی در هر موضوعی زمانی به معنای واقعی آن تأمین میشود که برآیندی از تأمین منافع ملی در تمامی قلمروهای فوقالذکر باشد. به این مفهوم که در تشخیص مصالح و منافع ملی یک کشور در موضوعات مختلف، لازم است با نگاهی جامع ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و… آن موضوع مورد شناسایی و مطالعه قرار گرفته و با کنار گذاشتن منطق تحلیلی صرفا اقتصادی و کوتاه‌مدت، تحلیل های جامع، چندبعدی و بلندمدت -که نسلهای آینده را هم مدنظر قرار دهد- مورد ملاحظه قرار گیرد.
در متون دینی میتوان در خصوص ضرورت در نظر گرفتن نسلهای آتی در تأمین منافع ملی اشاراتی یافت. در قرآن کریم آمده است: «مَّا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنكُمْ» (حشر/7) خداوند متعال با تشريع مالكيت دولتي و عمومي براي منابع طبيعي و موظف كردن دولت بر نظارت پياپي بر استفاده بهينه و عادلانه از آنها، راههاي سوءاستفادۀ صاحبان قدرت و نفوذ را مسدود كرده است و از اینکه ثروت ها در انحصار گروه هاي خاصي درآيد جلوگيري كرده است. همچنین مشاهده می شود كه بخش قابل‌توجهی از ثروت هاي طبيعي تحت عنوان انفال در مالكيت دولت قرار دارد و بخش ديگر نيز مانند مباحات عامه، گرچه در مالكيت كسي نيست و عموم مردم می‌توانند از آنها استفاده كنند اما بااین‌وجود اين بخش نيز جزء بخش عمومي شمرده شده و دولت بر چگونگي بهره برداري از آنها نظارت دارد. خداوند متعال، هدف از اینکه چنين اموالي را در اختيار دولت قرار داده است پديدآوردن عدالت بين مردم و جلوگيري از اینکه اين دارايي ها در انحصار گروهي از مردم درآيد، بيان كرده است؛ بنابراین دولت از جانب شریعت موظف است همان‌گونه که به مردم نسل حاضر توجه میکند، در برنامه ریزی های خود نسل آینده را نیز مورد ملاحظه قرار دهد [1]. همچنین در متن سند الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت که رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظلهالعالی) در بیست و دوم مهر 1397 جهت ارتقاء و تکمیل آن از سوی صاحب نظران، فراخوان دادند نیز در سه موضع از ضرورت توجه به عدالت بین نسلی به‌خصوص درزمینۀ بهرهبرداری از منابع طبیعی سخن به میان آمده است [2].
یکی از مهمترین بخش های زندگی انسان که با منافع ملی در گسترۀ زمان پیوندی ناگسستنی دارد طبیعت و بهره برداری از آن است. نفت و گاز جزئی از ثروت های طبیعی و زیرمجموعۀ معادن محسوب می شود و در تأمین منافع ملی هر کشوری نقشی اساسی ایفا مینمایند. نفت و گاز از این حیث که جزء انفال محسوب می شود، به‌حکم شریعت در مالکیت حاکم اسلامی قرار دارد و او می تواند هرگونه که میخواهد از انفال بهره برداری کند. با توجه به اینکه انفال در اصل در اختیار پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله و امامان معصوم علیهم‌السلام بوده است می دانیم رفتار آنها بر اساس خواست و نفع شخصی نیست؛ بلکه بر اساس مصالح عمومی و مقتضای عدالت است و حاکم اسلامی نیز آن را بر طبق همین ملاک اختصاص می دهد [3] و همان‌گونه که ذکر شد یکی از مصادیق اقتضای عدالت، در نظر گرفتن عدالت بین نسلی است.
کشور ایران به‌عنوان چهارمین کشور دارندۀ ذخایر نفت متعارف و اولین کشور در میزان ذخایر گازی در جهان محسوب میشود. همچنین ایران در حال حاضر، بزرگ‌ترین دارنده ذخایر هیدروکربوری دنیا (مجموع ذخایر نفت و گاز) به‌حساب می‌آید. بهرهبرداری از میادین کشف‌شدۀ نفت و گاز کشور از حیث منافعی که ایجاد مینمایند به دو صورت قابل ارزیابی هستند [4]:
الف) یک نگاه آن است که مهمترین کاربرد منابع نفت و گاز، استفاده از درآمدهای حاصل از خام فروشی آنها در تأمین هزینه های جاری کشور است. مبتنی بر این نگاه، نفت و گاز به‌عنوان مهمترین منبع درآمدی دولت، بار تأمین بودجۀ سالانۀ کشور را به دوش میکشد. بر اساس این دیدگاه، استخراج حداکثری نفت و گاز از کلیۀ میادین کشف شده اعم از میادین مشترک با کشورهای همسایه و میادین غیرمشترک و خام فروشی آن ها می تواند ضمن کسب درآمدهای سرشار و بهبود جایگاه کشور را در میان کشورهای تولیدکنندۀ نفت و گاز، سهم ایران از بازار بینالمللی نفت و گاز را افزایش داده و «افتخاری ملی» برای کشور فراهم سازد. علم اقتصاد نیز در همین راستا از طریق روش های مختلف و تحلیل های مبتنی بر آنها، بهینه سازی میزان تولید، تعیین قیمت مناسب، تعیین کیفیت تأمین مالی پروژه های نفت و گاز و… به تسهیل این روند کمک می نماید. در چنین صورتی منافع «نسل حاضر» کشور تأمین میگردد اما آیا این نوع نگاه به منافع ملی، کامل و با درنظرگرفتن تمامی جنبه ها است؟ مسلم است که به این نگاه چند ایراد اساسی وارد است:
- در این حالت تأمین منافع ملی صرفاً از دید اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته است و سایر ابعاد سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مورد غفلت واقع شده است.
- منافع «ملی» به معنای واقعی کلمه تأمین نشده است؛ چراکه منظور از ملت در دایره جغرافیایی یک کشور تنها نسل حاضر نیستند و نسلهای آتی نیز وارثان تمامی ظرفیت ها و توانایی ها و استعدادهای کشور خود در گذشته هستند و آنها هستند که استمرار حیات یک کشور در عرصههای مختلف را تضمین مینمایند.
- قرار گرفتن در رقابتی تمام نشدنی میان کشورهای عضو و غیر عضو سازمان اوپک در تولید نفت و گاز در دنیا درحالی‌که منفعتی برای کشور ندارد امری است که در اذهان سیاستمداران بسیاری از کشورهای صاحب منابع نفت و گاز نقش بسته است. از زمانی که دنیا برای تأمین انرژی موردنیاز خود به نفت و گاز وابسته شده است، یکی از مهمترین دغدغه های کشورهایی که فاقد منابع نفت و گاز هستند این بوده است که امینت عرضه نفت و گاز در دنیا را برای خود تأمین نموده و منافع ملی خود را حداکثر نمایند. در همین راستا با تأسیس آژانس بینالمللی انرژی و سیاستگذاریهای کلان، ازجمله کاهش وابستگی به نفت و گاز، کنترل قیمت از طریق بورس و بازارهای بینالمللی نفت و گاز و وابسته کردن کشورهای صاحب منابع نفت و گاز به توانمندی های فنی- مهندسی خود سعی کردند از افزایش قدرت آنها جلوگیری نمایند [5].
- کشورهای صاحب منابع نفت و گاز پاسخگوی تقاضا در سطح بین المللی هستند اما نکتۀ حائز اهمیت آن است که حجم تقاضایی که این کشورها چه در سازمان اوپک یا خارج از آن برای پاسخگویی به آن برنامه ریزی انجام میدهند توسط نهادهای بین المللی تخمین زده شده و اعلام میگردد. آیا این مسئله غیرازآن است که ایران به‌عنوان عضو اوپک بدون توجه به منافع ملی خود آن‌هم در دورهای که با تخاصمات شدید بین المللی اعم از تحریم و کارشکنی مواجه است، صرفاً به تأمین منافع اروپا و آمریکا میپردازد؟
- از یک طرف، تمرکز بر خام فروشی منابع نفت و گاز بدون هیچگونه ارزش‌افزوده‌ای و از سوی دیگر واردات فرآورده های نفتی موردنیاز به کشور از دیگر اشکالات این رویکرد است. توجه به صنایع پایین‌دستی حوزۀ نفت و گاز و ایجاد ظرفیت های متناسب با نیازهای داخلی و صادراتی علاوه بر ایجاد اشتغال پایدار در این حوزه، درآمدهای سرشاری را نصیب کشور میکند. خام فروشی فوری و بدون ایجاد ارزش افزودۀ منابع نفت و گاز کشور علاوه بر مشکل در نظر نگرفتن منافع نسل های آتی در کنار نسل فعلی، سرمایه های ارزشمند کشور را ارزان در اختیار دیگران قرار داده و فرآوردههای حاصل از آنها مجدداً با هزینه های چند برابر به کشور وارد میشود.
ب) نگاه دیگر به مسئلۀ نفت و گاز به‌عنوان ثروت های طبیعی آن است که این منابع خدادادی، منافعی برای نسل حاضر و نسل های آتی دارد و حفظ و استفاده کارآمد از این میراث به‌عنوان مؤلفۀ قدرت در عصر حاضر میتواند جایگاه کشور را – نه تنها از جهت نسل موجود، بلکه با لحاظ نسل های آینده- در سطح بین المللی ارتقاء بخشد. بدین منظور لازم است از نفت و گاز به عنوان تنها منبع درآمدی امور جاری کشور استفاده نشود و با سیاستگذاری کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت ضمن کاهش وابستگی بودجه و درآمدهای جاری کشور به نفت و گاز منافع ملی کشور در این حوزه با ملاحظۀ تمامی ابعاد اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و… تأمین شود.
همچنین در قرآن کریم از انسان به عنوان خلیفه و جانشین خداوند نام برده شده است: «إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً» (بقره/30) و او موظف است به آبادانی زمین پرداخته و مواهب طبیعی را استخراج نموده و در جهت تأمین زندگی خود و دیگران به کار گیرد: «هُوَ أَنشَأَكُم مِّنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا» (هود/61) در آیۀ دیگری از قرآن کریم آمده است: «وَ آتَاکُمْ مِنْ کُلِ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لاَ تُحْصُوهَا إِنَ الْإِنْسَانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ» (ابراهیم/34) شهید صدر رحمۀ‌لله‌علیه ضمن بیان این آیه میفرمایند: این آیۀ شریفه پس از آنکه موارد جانشینی انسان بر منابع ثروت جهان، نیروها و نعمت های فراوان آن را متذکر میشود، به دو نوع انحراف در مسیر بهره برداری از منابع و مواهب طبیعی و تولید از آنها اشاره می نماید که یکی ظلم و دیگری کفران نعمت است. مراد از ظلم، توزیع ناعادلانه و ناهمسانی در تهیۀ این نعمت ها برای افراد جامعه است و این ستمی است که برخی افراد جامعه نسبت به دیگران انجام میدهند. مراد از کفران نعمت نیز معطل نگه داشتن مواهب طبیعی و نعمت های الهی و عدم نوآوری و بهرهبرداری از آنها است [6]
یکی از مصادیق توزیع ناعادلانۀ ثروت های ناشی از منابع عظیم نفت و گاز کشور، توجه صرف به استخراج و بهره برداری از این منابع در جهت منافع نسل فعلی و فراموشی سایر نسلها است مطابق نظر شهید صدر رحمۀ‌لله‌علیه، بهره برداری از منابع نفت و گاز به‌صورت صحیح و به‌نحوی‌که منافع افراد جامعه که همگی خلیفۀ خداوند هستند ضروری است و این ویژگی به افراد حاضر در یک دورۀ زمانی مقید نشده است و تمامی امت در آینده را نیز شامل میشود. البته همان‌طور که ذکر شد بهره برداری باید به‌گونه‌ای باشد که متضمن منافع همۀ افراد جامعه باشد و تمامی ابعاد اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و… در مسیر تأمین منافع، مورد ملاحظه قرار گرفته باشد؛ در غیر این صورت، بهره برداری از منابع نفت وگاز از مسیر اصلی خود منحرف شده و مصداقی از ظلم در آیۀ شریفۀ «إِنَ الْإِنْسَانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ» (ابراهیم/34) خواهد بود. از سوی دیگر، خام فروشی نوعی بهره برداری ناصحیح و کفران نعمت محسوب میشود که در این آیه مورد مذمت قرار گرفته است. رشد صنعت پائیندستی نفتوگاز به منظور فرآوری ذخایر استخراج شده و ایجاد ارزش افزوده، ضمن کمک به کسب درآمدهای چندبرابر به نسبت فروش خام، از گسترش استخراج بی رویه و بدون برنامه جلوگیری خواهد نمود.
زمانی که از استفادۀ درست از منابع نفت وگاز کشور و در نظر گرفتن منابع ملی با ملاحظۀ تمامی ابعاد اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و… و نه صرفاً بعد اقتصادی و همچنین توجه به منافع نسل های آینده در کنار نسل حاضر سخن به میان می آید به این معنی نیست که این نعمت خدادادی بدون استفاده رها شده و با بستن چاه های نفت، مسیر اقتصاد بدون نفت در پیش گرفته شود. اقتصاد بدون نفت به معنای نادیده گرفتن ذخایر عظیم نفت و نقش مثبت آن برای پیشرفت اقتصادی نیست؛ بلکه منظور آن است که برنامهریزی برای رشد اقتصاد ملی به‌گونه‌ای باشد که فرآیند پیشرفت بر درآمدهای حاصل از خامفروشی نفت و گاز متکی نباشد. به‌بیان‌دیگر، ساختار اقتصاد ملی چنان نباشد که افزایش یا کاهش درآمدهای حاصل از خامفروشی، موجب نوسانات اقتصادی گردد [7]؛ بنابراین لازم است با استفاده از استراتژیهای مناسب و آینده پژوهشی، برنامۀ جامع ملی در حوزۀ نفت وگاز با ملاحظۀ منافع ملی کشور به معنای واقعی آن تدوین گشته و به مرحلۀ اجرا درآید.
منابع و مآخذ
[1] فراهانی فرد، سعید (1386)، عدالت بین نسلی در بهره برداری از منابع طبیعی، نشریۀ اقتصاد اسلامی [2] خامنه‌ای، سیدعلی (1397)، فراخوان رهبر انقلاب برای تکمیل و ارتقای الگوی پایه اسلامی ایرانی پیشرفت، پایگاه اطلاعرسانی دفتر مقام معظم رهبری (مدظلهالعالی)، مورخ: 22/07/1397 [3] مصباحی مقدم، غلامرضا (1397)، فقه منابع مالی دولت اسلامی، انتشارات دانشگاه امام صادق علیه‌السلام [4] روزنامۀ دنیای اقتصاد (1395)، جایگاه ایران در نفت و گاز دنیا کجاست؟، شمارۀ خبر: ۳۱۲۷۶۰۶ و سلطانی، علیرضا (1397)، آیا ایران ثروتمند است؟، روزنامۀ شرق، شمارۀ 3197 [5] درخشان، مسعود (1381)، اوپک و منافع ملی، نشریۀ مجلس و پژوهش، سال نهم، شمارۀ 34 [6] صدر، محمدباقر (1393)، اقتصاد ما، جلد دوم، مترجم: سید ابوالقاسم حسینی ژرفا، قم، انتشارات دارالصدر، پژوهشگاه علمی-تخصصی شهید صدر رحمۀ‌لله‌علیه [7] درخشان، مسعود (1381)، منافع ملی و سیاستهای بهرهبرداری از منابع نفتوگاز، نشریۀ مجلس و پژوهش، سال نهم، شمارۀ 34
