آسیبشناسی دلار زدایی از طریق پیمان پولی
با نگاهی به وضعیت موجود نظام ارزی مشاهده میشود که وضعیت کنونی از الگوی مطلوب این حوزه فاصله زیادی دارد. یکی از راهکارهای کاهش این فاصله و نزدیک شدن به الگوی مطلوب، همانگونه که در ماده 13 قانون برنامه پنجساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور[2] نیز عنوان شده، افزایش تنوع در سبد ارزی کشور از طریق «پیمانهای پولی دو یا چندجانبه» است. «پیمان پولی» توافقی است که بر اساس آن، کشورها برای تسهیل تجارت و برداشتن موانع انتقال ارز بین خود متعهد میشوند به جای استفاده از ارزهای دیگری همچون دلار و یورو، از پول ملی خود در صادرات و واردات طرفین استفاده کنند.

همانطور که در یادداشت «نوع ارز در جریان در نظام ارزی کشور» اشاره شد[1]، در پاسخ به این سؤال که «آیا میتوان هر نوع ارزی را به عنوان ارز مرجع در نظام ارزی پذیرفت و ملاک و معیار پذیرش و رواج یک ارز در نظام ارزی چیست؟» گفته شد که در نظام ارزی نمیتوان بر ارز خاصی تأکید کرد بلکه مهم آن است که نوع ارز در جریان به گونهای باشد که از «کاهش ارزش ذخایر ارزی» و «وابستگی» اقتصاد کشور جلوگیری به عمل آید.
با نگاهی به وضعیت موجود نظام ارزی مشاهده میشود که وضعیت کنونی از الگوی مطلوب این حوزه فاصله زیادی دارد. یکی از راهکارهای کاهش این فاصله و نزدیک شدن به الگوی مطلوب، همانگونه که در ماده 13 قانون برنامه پنجساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور[2] نیز عنوان شده، افزایش تنوع در سبد ارزی کشور از طریق «پیمانهای پولی دو یا چندجانبه» است. «پیمان پولی» توافقی است که بر اساس آن، کشورها برای تسهیل تجارت و برداشتن موانع انتقال ارز بین خود متعهد میشوند به جای استفاده از ارزهای دیگری همچون دلار و یورو، از پول ملی خود در صادرات و واردات طرفین استفاده کنند.
برای پیمانهای پولی کارکردهای مختلف زیر ذکر شده است؛
کارکرد اول کاهش سیطره و ضریب نفوذ دلار و در نتیجه خسارات ناشی از تحریم بر اقتصاد کشورهاست. پیمانهای پولی میتوانند به عنوان یکی از مهمترین ابزارها برای حذف دلار و محو شدن جایگاه آن در تجارت جهانی عمل کنند. کارکرد دوم کمک به توسعه و افزایش تجارت کشورهای طرفین پیمان است. کارکرد سوم این پیمانها نیز محافظت از اقتصادها در مقابل بحرانهای مالی ایجاد شده است.
از آنجا که جمهوری اسلامی ایران یکی از کشورهایی است که بیشترین ضربه را از تحریمهای آمریکا متحمل شده است، در روابط تجاری خود با کشورهای دیگر به سمت پیمانهای پولی گرایش پیدا کرده و تلاشهای موفقی هم در زمینه انعقاد پیمانهای مذکور با طرفهای تجاری خود داشته است و تاکنون توانسته با هشت کشور چین، روسیه، امارات، ترکیه، هند، کرهجنوبی، تایوان و پاکستان پیمان پولی دوجانبه ایجاد کند.
اگرچه تلاشهای مسئولین کشور در این زمینه جای تقدیر دارد ولی بنا به دلایلی این پیمانها گسترش مطلوبی نداشته است. عدم موازنه تجاری با کشور طرف پیمان، تفاوت در سطح توسعه اقتصادی طرفین، نرخ تورم بالا و نوسانات ارزی، وجود تحریمهای اقتصادی و محدودیتهای مربوط به آن به ویژه در روابط و مراودات بانکی در سطح بینالمللی، تنشهای سیاسی و عدم پایداری روابط با کشورهای طرف قرارداد من جمله فقدان انگیزه و اعتماد سیاسی و پایبند نبودن به پیمان ارزی از سوی مسئولان کشورهای درگیر، متناسب نبودن نرخ بهره در کشورهای طرف پیمان، پایین بودن سطح استاندارد نظام بانکی و مسائل مربوط به صادرات و واردات مثل قوانین منع صادرات و واردات، عدم هماهنگی کافی بین دستگاههای مرتبط با پیمان پولی در دو کشور، بوروکراسی اداری و مشکلات تبدیل ارز از جمله این دلایل هستند.
با توجه به توضیحات گفته شده، راهکارهای زیر برای تقویت و توسعه پیمانهای پولی بین ایران و سایر کشورها ارائه شده است؛
- تدوین یک برنامه هدفمند برای ایجاد موازنه تجاری
- حل مشکل متناسب نبودن نرخ بهره از طریق مدنظر قرار دادن نرخهای ثابت و یا متغیر
- انعقاد پیمان پولی با دیگر کشورهای تحت تحریم و همچنین عضویت در سازمانهای بینالمللی و گسترش روابط اقتصادی، سیاسی و فرهنگی با کشورهای دیگر
- استفاده از کانالهای جایگزین پرداخت و نقل و انتقال پول
- دیپلماسی سازنده و پایداری روابط با کشورهای طرف پیمان
- ایجاد مشوقهای دولتی از قبیل معافیتهای مالیاتی، تخفیفهای گمرکی، تسهیلات بانکی و …
- استفاده از مبادی رسمی بین بانک مرکزی دو کشور برای به حداقل رساندن هزینه و افزایش امنیت و شفافیت
- انعقاد پیمانهای چندجانبه برای پوشش عدم موازنه تراز تجاری از طریق کشورهای دیگر
- هماهنگی کافی بین دستگاههای مرتبط با پیمان پولی در کشورهای طرفین
منابع
بردبار، علی، ایبنا، 30 فروردین 1402، کد خبر: ۱۴۹۲۶۰
بنی طبا، سید مهدی، اظهارنظر کارشناسی درباره: «طرح حذف دلار از معاملات بینالمللی»، مرکز پژوهشهای مجلس، شماره مسلسل: 16484، تاریخ انتشار: 02/04/1398
پیمان پولی، موانع و راهکارها| شانگهای، فرصتی مناسب برای حذف دلار، تحلیل بازار، ۱۰ آبان ۱۴۰۱، کد خبر: ۱۸۴٬۵۳۳
قوامی، سید حسن، ضرورت و کارکردهای پیمانهای دو یا چندجانبه ارزی در شرایط تهدید و تحریم اقتصادی، فصلنامه آفاق امنیت، سال هشتم، شماره بیست و نهم، زمستان 1394
هدایتی شهیدانی، مهدی، استفاده ابزاری آمریکا از دلار؛ اهداف، پیامدها، واکنشها و ارائه رویکردهای رسانهای، پژوهشنامه رسانه بینالملل، سال چهارم، شماره اول، زمستان 1398
—، چین کشور ثالث پیمان پولی ایران و روسیه، اکو ایران، ۲۱ مرداد ۱۴۰۱، کد خبر: ۱۸۳۶۸
—، پیمان پولی ایران و روسیه در فاز اجرا | کاهش نقش دلار در تبادلات تجاری، همشهری آنلاین، ۲۹ تیر ۱۴۰۱، کد خبر 691757
[1]. این یادداشت در تارنمای اندیشکده رهیافت به آدرس https://rahyaftt.ir منتشر شده است.
[2]. ماده ۱۳ ـ وزارت امور اقتصادی و دارائی موظف است نسبت به ایجاد و انعقاد پیمانهای دوجانبه و چندجانبه و همچنین پیمانهای پولی دوجانبه با کشورهای طرف تجاری و هدف به ویژه کشورهای منطقه اقدام کند. در اجرای این ماده رعایت قوانین و سیاستهای کلی نظام بر اساس عزت، حکمت و مصلحت ضروری است.
هسته تعاملات اقتصادی بینالملل اندیشکده