مشکل در کدام سطح از حکمرانی است؟!
تأملی در سطوح حکمرانی فضای مجازی ایمن برای کودکان و نوجوانان
اندیشکده رهیافت؛ کشورهایی که اهتمام به اعمال اراده در حوزه فضای مجازی دارند، به همه سطوح حکمرانی این عرصه توجه می‌کنند. مشخص کردن جهت‌گیری‌ها، حدود و راهبردهای عملی ناظر به فضای مجازی ایمن برای کودکان و نوجوانان در جهت تحقق اعمال اراده حاکمیت در آن، باید در سه سطح حکمرانی صورت بگیرد. سطح اول، سطح سیاستگذاری است. در این سطح جهت‌گیری‌های کلی و کلان مطرح می‌شود. سیاست‌گذار به دنبال چهارچوب‌هایی است که مسیر حرکت مطلوب حاکمیت را نشان می‌دهد. در سیاستگذاری اهدافی که باید در حالت مطلوب محقق شود، ترسیم می‌شود ولی توجهی به تعیین دستورالعمل‌ها و راهبردهای رسیدن به این هدف نمی‌شود. سطح دوم، سطح قانونگذاری است؛ در این سطح سیاستها به گونه‌ای بسط می‌یابند که قابلیت پیگیری و اعمال قانونی و مجازات در صورت تخلف، فراهم می‌شود. در قانونگذاری وظایف نهادها و سازمان‌های مختلف مشخص می‌شود. قوانین تقریباً در همه کشورها در مجلس قانونگذاری، تدوین و تصویب می‌شود. سطح سوم، سطح تنظیم‌گری است. حال که سیاستها و قوانین حاکمیت مشخص شد، سازمان‌ها و نهادهایی که در قانون برای آنها وظایفی در نظر گرفته شده است در حیطه وظایف و مسئولیتهای خود، مقرره‌ها و آیین‌نامه‌هایی را تنظیم می‌کنند تا بتوانند قوانین را در چهارچوب تخصصی سازمان خود پیاده‌سازی کنند. در واقع تنظیم‌گران بسط‌دهندگان قانون در حیطه‌های تخصصی سازما‌های خود هستند.
در بررسی حکمرانی فضای مجازی جمهوری اسلامی ایران برای تحقق فضایی ایمن برای کودکان و نوجوانان، این سه سطح قابل تفکیک است:
سیاستگذاری
ناظر به سیاستگذاری در جهت تحقق اراده حاکمیت در عرصه فضای مجازی می‌توان دو نهاد مهم را ذکر کرد؛ «شورای عالی فضای مجازی» که تخصصاً برای سیاستگذاری کلان فضای مجازی کشور ایجاد شده است و دیگری «شورای عالی انقلاب فرهنگی» که گرچه ارتباط مستقیمی با این عرصه ندارد، ولی بر اساس وظایفی که بر عهده این شورا گذاشته شده، ورود آن به سیاستگذاری این حوزه دور از انتظار نیست.
بر اساس حکم مقام معظم رهبری در جهت تأسیس شورای عالی فضای مجازی در 17 اسفند 1390 چند هدف عمده از تأسیس این شورا وجود داشته است:
- گسترش فزاینده فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی به ویژه شبکه‌ی جهانی اینترنت
- آثار چشمگیر آن در ابعاد زندگی فردی و اجتماعی
- لزوم سرمایه‌گذاری وسیع و هدفمند در جهت بهره‌گیری حداکثری از فرصت‌های ناشی از اینترنت
- ضرورت برنامه‌ریزی و هماهنگی مستمر به منظور صیانت از آسیب‌های ناشی از اینترنت
در مورد سوم به «استفاده حداکثری از فرصت‌های ناشی از اینترنت» و در مورد چهارم به «صیانت از آسیب‌های ناشی از اینترنت» اشاره شده است. تبعاً یکی از قشرهای بسیار مهم در جهت تحقق این دو هدف، قشر کودک و نوجوان است. تدوین اسنادی مانند «سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی» در این شورا، مؤید این مطلب است.
تأسیس «شورای عالی انقلاب فرهنگی» حاصل ارتقای «ستاد انقلاب فرهنگی» به حکم حضرت امام(ره) در سال 1363 است. این شورا وظایف متعددی بر عهده دارد؛ به موجب مصوبه 20 آبان 1376، مواردی در برخی از بندها ذکر می‌شود که دخالت این شورا را در امر سیاستگذاری فضای مجازی، مدلل می‌کند. مثلاً وظیفه شورا در بند دوم در جهت نفی مظاهر و آثار غربزدگی یا در بند پانزدهم در مبارزه با هجوم فرهنگی دشمنان و تأثیر غیر قابل انکار فضای مجازی در این اهداف، ورود این شورا را به سیاستگذاری فضای مجازی، تبیین می‌کند.
قانونگذاری
نهاد اصلی قانونگذاری در همه حوزه‌ها از جمله فضای مجازی، «مجلس شورای اسلامی» است. بر اساس اصل هفتاد و یکم قانون اساسی، مجلس شورای اسلامی در عموم مسائل در حدود مقرر در قانون اساسی میتواند قانون وضع کند. هرچند به موجب برخی موارد اشاره شده در حکم تأسیس «شورای عالی فضای مجازی» مثل اشاره به مسئولیت «تصمیم‌گیری» و امر به «ترتیب اثر قانونی دادن به مصوبات این شورا»، وجه قانونگذاری این شورا نیز بلامانع می‌باشد. تاسیس سه کمیسیون عالی با نام‌های «کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی»، «کمیسیون عالی ارتقای تولید محتوا» و «کمیسیون عالی امنیت فضای مجازی» نشان از اهتمام این شورا به ورود به عرصه قانونگذاری در حوزه فضای مجازی است.
تنظیم‌گری
نهادها و سازمان‌های تنظیم‌گر در حوزه فضای مجازی، تنوع و تکثر بالایی دارند؛ در اینجا به مهمترین موارد اشاره می‌کنیم.
«کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات» نهاد مستقلی است که وظیفه سیاستگذاری، تدوین و تصویب مقررات را در حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات بر عهده دارد. نظارت بر حسن اجرای قوانین و مقررات و حفظ حقوق مشترکین و کاربران براساس اصول محوری سازمان (یعنی رعایت عدالت، انصاف، اخلاق‌مداری، صراحت، شفافیت و ایجاد فضای رقابتی سالم) نیز از دیگر وظایف آن است.
«سازمان فناوری اطلاعات ایران» نهادی است دولتی وابسته به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات. مأموریت این سازمان عبارت است از: هدف‌گذاری، هدایت، نظارت راهبردی، سامان‌دهی و توسعه امن، ایمن و پایدار فناوری اطلاعات کشور در راستای تامین منافع، مصالح، امنیت ملی، رفاه عمومی و توسعه همه‌جانبه و پایدار کشور.
«سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر(ساترا)» در راستای اصل 44 قانون اساسی و نظریه تفسیری شورای محترم نگهبان از این اصل، با دستور ریاست محترم سازمان صدا و سیما بر اساس ابلاغیه مورخ 22/06/1394 به ریاست محترم جمهور (به عنوان ریاست شورای عالی فضای مجازی) تشکیل شده است. ساترا به دنبال آن است که با تحقق مأموریت خود موجب ارتقای سلامت و کیفیت خدمات رسانه اى صوت و تصویر فراگیر در فضاى مجازى، تقویت و ارتقای جایگاه صنعت رسانه‌اى صوتى-تصویرى جمهورى اسلامى ایران در رقابت‌هاى سنگین جهانى، حفاظت از مرزهاى رسانه‌اى کشور و کاهش آسیب‌پذیرى جامعه در مقابل هجمه‌هاى فرهنگى بیگانگان، جلوگیرى از انحصار و تضمین رقابت سالم و در نهایت زمینه‌سازى تحقق الگوى رسانه‌اى در تمدن نوین اسلامى شود.
«مرکز توسعه فرهنگ و هنر در فضای مجازی»، به عنوان واحد مستقلی در دومین سطح سازمانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (هم طراز با سطح سازمانی معاونت های تخصصی این وزارتخانه)، علاوه بر مأموریت توسعه و تصدی کاربری ابزارهای مبتنی بر فناوری نوین ارتباطات و اطلاعات در حوزه ستاد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وظایف و مسئولیتهای ذیل را بر عهده دارد: انجام یا حمایت از انجام فعالیت‌های تبلیغی، ترویجی، فرهنگ‌سازی و ارتقای دانش و مهارت‌های تخصصی در حوزه رسانه‌های دیجیتال؛ صدور مجوز و نظارت بر فعالیت اشخاص حقیقی و حقوقی در زمینه رسانه‌های برخط، بسته‌های نرم‌افزاری رسانه‌ای، نشر رقومی، تکثیر و عرضه حامل‌های دیجیتال و برپایی مراکز عرضه داده و سامانه‌های عرضه برخط و خدمات مرتبط؛ بررسی نرم افزارهای رایانه‌ای و محتوای آنها از جهت فرهنگی و ثبت مالکیت حقوق مادی و معنوی و صدور مجوز انتشار بسته‌های نرم‌افزاری رایانه‌ای، تدوین و پیشنهاد قوانین و مقررات و همکاری و هماهنگی با مراجع قضایی و انتظامی در خصوص کاربری فناوری اطلاعات و ارتباطات در بخش فرهنگ، رسانه‌های دیجیتال و ثبت و نشر نرم‌افزارهای رایانه‌ای؛ تعامل و هماهنگی با سایر دستگاه‌ها و مراجع ذیربط و سازمان‌ها و مؤسسات بین‌المللی در اجرای وظایف محوله و…
***
به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی ایران، در هر سه سطح حکمرانی فضای مجازی ایمن برای کودکان و نوجوانان، تدابیری اندیشیده است ولی مشکلاتی از قبیل «مشخص نبودن دقیق حیطه وظایف»، «تداخل مسئولیت‌ها»، «عدم وجود تنظیم‌گر تخصصی فضای مجازی کودکان و نوجوانان» مانع از تحقق مطلوب فضای مجازی است که برای کودکان و نوجوانان، به گونه‌ای ایمن شده باشد که والدین بتوانند با درصد بالایی از اعتماد به فرزندان خود اجازه استفاده از این فضا را بدهند.
